Kōrero: Ngā riri mau pū

Whārangi 3. Ngā pakanga ki te tai tokerau

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Hongi Hika

Ka rongo ana te taringa i te kupu pakanga mai pū, ka tere tāpiritia mai e te hinengaro te ingoa o te rangatira o Ngāpuhi, o Hongi Hika. I ngā tau 1807-08 ka kakari rātou ki a Ngāti Whātua o Kaipara, ko Murupaenga te amorangi. Hāunga te kore pū a Ngāti Whātua, ka āpiti tūtia e rātou te hoariri, ka hinga a Ngāpuhi. Tokorua o ngā tungāne o Hongi ka patua i tēnei pakanga. I te tau 1819 ka pakanga a Ngāpuhi ki te raki (i raro i a Hongi) ki a Ngāpuhi ki te tonga i raro i te awe o Te Morenga. Nā runga i ngā whanaungatanga, ka whakatahangia ngā pū mō tēnei riri, ka hīkina ko ngā rākau Māori. 

Te whakarewanga o Ngāpuhi

Tae rawa ake ki te tau 1818 kua riro i a Ngāpuhi te mahi a te pū, ā, i raro i te awe o Hongi Hika rāua ko Te Morenga, ka tāorotia te rohe o Te Moana-a-Toitehuatahi. I te tau 1821 ko tana hokinga mai i Poihākena me te hia rau pū. I taua tau ka whakaekea e ia te pā o Ngāti Pāoa, a Mauinaina, ki roto o Tāmaki-makaurau, ā, i te tau i muri mai, ka whiria e ia a Ngāti Maru ki roto o Hauraki; ka patua hoki ngā iwi o Waikato ki Mātakitaki. I te tau 1823 ka mīere i a ia a Te Arawa ki Mokoia, ki Rotorua. 

Te mura o te ahi

I te tau 1825 ka hinga a Ngāti Whātua i a Hongi ki Te Ika-a-Ranganui ki Kaipara. Ka taki whāia e ia te mōrehu i rere ki roto o Waikato. I Nohoawatea ka tukia anō te hoariri. I te tau o muri mai kua ngaki katoatia ngā mate o Ngāpuhi, kua hinga a Ngāti Whātua, kua patua a Murupaenga. I te tau 1827 ka pūhia a Hongi Hika i te pakanga ki ōna huānga o Hokianga. Ka mate ia i ōna taotū i te tau i muri mai. 

Ko Pōmare rāua ko Te Wera

Ko Pōmare rāua ko Te Wera Hauraki ngā rangatira o Ngāpuhi i takahi i te ara o riri whakauaua ki roto o te Tai Rāwhiti, Te Moana-a-Toitehuatahi me Te Matau-a-Māui. I te tau 1820 ka whakaekea a Ngāti Porou ki Te Whetūmatarau. I te tau 1822 ka kōkiritia a Tūhua.

Nāwai ka tau te maungarongo a Te Wera ki a Ngāti Kahungunu e noho ana i Te Māhia, ā, ka noho koia hei kaiwhakamaru mō te iwi. I te tau 1834 ka haumi a Te Wera ki a Ngāti Porou i te pakanga ki a Te Whānau-a-Apanui ki Toka-a-kuku. 

Te otinga

I muri i te matenga o Hongi Hika ka tāmōmō te kaha o Ngāpuhi, kua kore e taea te whakamaruwehi i ngā taua o te hoariri pērā i te wā o Hongi. I te tau 1830 ka pakaru mai ngā pakanga hapū o roto i  a Ngāpuhi; he riri i takea mai i ngā tohetohe o ētahi o ngā wāhine. I te tau 1832 ka kauparetia te whakaekenga o Ngāpuhi e Waikato. Taka rawa ki te tekau tau 1830 kua kore e rongonuitia a Ngāpuhi i roto i ngā riri pū. 

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Ngā riri mau pū - Ngā pakanga ki te tai tokerau', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-riri-mau-pu/page-3 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 20 Jun 2012