Kōrero: Taupori Māori

I mua i te taengā mai o te Pākehā ki Aotearoa, he roa ake te orangatanga o te Māori i te iwi o Ingārangi. Engari nā te maiki roa o te rautau 1800, ngā tahumaero me te raupatu, ka heke te taupori Māori. Nō muri hoki ka kōrerotia he iwi mate te iwi Māori. I te rautau 1900 ka ora mai anō te iwi Māori.

He kōrero nā Ian Pool rāua ko Tahu Kukutai
Te āhua nui: Dancing at the Auckland Māori Community Centre

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te taupori Māori i mua i te tau 1840

I ngā tau tōmuri o te rautau 1700 e whakaarotia ana he 100,000 te rahi o te iwi Māori e noho ana ki Aotearoa. E kīia ana ko te nuinga o ngā tāngata o te iwi Māori i te takiwā o te toru tekau te pakeke – he roa ake i te oranga o Peretānia i tērā wā. He nui hoki ngā whakawhānau me ngā pahemo, nā reira i uaua ai te hōraparapa haere o te taupori.

Paheketanga

Nō te taunga mai o te iwi Pākehā ki Aotearoa, ka mauria ō rātou mate pērā i te rewharewha, ā ka hau whānui ngā riri mau pū. Hāunga tonu he nui ake ērā i mate i ngā tahumaero hou. Arā anō te whakawhiu i te noho whenua kore, rawa kore hoki. Ka nui ake ngā mate, ka heke hoki te rahi o ngā whakawhānau i ngā tahumaero me te kore kai. Inā rawa te kino o te mate tamariki – o ngā kōtiro Māori i whānau i te tekau tau 1890 – e 40 orau ka mate i mua i te ekenga ki te kotahi tau. Ki tā te Pākehā, he iwi ngaro te iwi Māori.

I te tau 1896 kua heke te taupori Māori ki te 42,000.

Ngā tapitapinga

I muri i te tau 1900 ka rahi haere ake anō te taupori Māori. I runga i ngā mahi a te hunga rata Māori pērā i a Maui Pōmare me Te Rangihīroa ki ngā kāinga Māori ka piki ake te hauora o Ngāi Māori me ōna whakawhānautanga pēpē. Ahakoa kaha tonu te rawakore me te korekai.

Te noho tāone me te tipu

Whai muri i te Pakanga Tuarua o te Ao ka heke te tini o te Māori ki ngā tāone ki te rapu mahi. Nō te tau 1971, e 71 orau o te iwi Māori e noho ana ki ngā tāone (i te tau 1945 e 26 orau noa iho te rahi). Koinei te māunutanga nui rawa o tētahi iwi mai i te taiwhenua ki te tāone i mua i te tau 1970. Ka paheke te nuinga o ngā mate ā ka piki ake hoki te nuinga o ngā whakawhānautanga. Nā reira ka pakari te taupori. I mua atu ko te mahi nui he ahuwhenua, engari ka puta atu hoki ki ngā mahi whakangao.

Te tekau tau 1970 neke atu

I te tekau tau 1970 ka heke te nuinga o ngā whakawhānautanga i te kai pire ārai hapūtanga a ngā wāhine Māori. Taka rawa ki te mano tau 2000 kua pakari haere te papori me te ōhanga Māori, engari he poto iho tonu tōna oranga i tērā o te Pākehā.

Atu i te tau 1990 he nui te Māori ka whiti atu ki tāwāhi. I te tatauranga o Ahitereiria mō te tau 2006, tata tonu ki te 93,000 ngā Māori o tērā whenua.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Ian Pool rāua ko Tahu Kukutai, 'Taupori Māori', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/taupori-maori (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Ian Pool rāua ko Tahu Kukutai, i tāngia i te 5 o Mei 2011, i tātarihia i te 27 o Hepetema 2018