Kōrero: Ngā māngai

I te tau 1867 ka hangaia ngā tūru Māori i te āhua ki te whakakore whai muri i ngā tau e rima. 150 tau i muri, i te tau 2011, e whitu ngā tūru Māori, ā, kei te rahi ake ngā Māori e pōti ana i te rārangi Māori, ahakoa kei reira tonu te rārangi whānui ki te hiahiatia. 

He kōrero nā Rawiri Taonui
Te āhua nui: Ngā Mema Māori i te tau 2005

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Whai kanohi ki te Pāremata

I waihangatia te Pāremata o Aotearoa i runga i te ture o te tau 1852. Ko te hunga tāne whai whenua anake i āhei te pōti. Nā te mea nō te hapū me te iwi te whenua Māori, kāore te Māori i āhei te tuku pōti.

I te tau 1867 ka whakahaungia ngā tūru e whā mō te Māori. Ka whakaaetia te hunga Māori neke atu i te 21 tau te pakeke kia pōti – 12 tau i mua i te wā i tukua ai te pōti ki ngā tāne Pākehā. Ka āhei hoki ērā Māori whai whenua takitahi ki te pōti i te pōti matua tae rawa ki te tau 1893. I taua tau ka whakaaetia kia pōti te wahine.

Te pānga o ngā tūru Māori

I te takiwā o te tau 1867 e 3,500 ngā tāngata ki te tūru Pākehā kotahi; i taua wā anō 12,500 ngā tāngata ki te tūru Māori kotahi. I te kakenga o te tokomaha o te taupori ka kake anō te huhua o te tūru Pākehā. Haunga anō ngā tūru Māori. Ka aua atu te 129 tau e whā noa iho ngā tūru Māori.

Ngā tūru mō ngā Māori me Tauiwi

Mai i te tau 1896 ki te tau 1967 kāore i whakaaetia kia tū te Māori ki ngā tūru pōti whānui.

Mai i te tau 1975 ka āhei te Māori te tohu ki tēhea rārangi pōti ia.

I te tau 1993 ka tīmataria te MMP. Ko tōna tikanga ka hāngai pū te rahi o ngā tūru Māori ki te rahi o te iwi Māori kei runga i te rārangi Māori. Taka mai ki te tau 2002 e whitu ngā tūru Māori. Ka kake tonu atu te rārangi, ā, tae iho ki te tau 2006 e 58 ōrau o ngā kaipōti Māori kei te rārangi Māori e pōti ana. Ara anō ngā Māori i toa ki ngā tūru whānui.

Ngā aukumetanga

Tērā te whakaaro a ētahi me whakakore ngā tūru Māori i te mea he mahinga kaikiri ngā tūru. Ka tautoko hoki ētahi i ngā tūru Māori kia kanohi kitea tonutia ai te Māori i roto i te Whare Miere.

Ngā rōpū

  • The Young Māori Party. Nō ngā rōpū maha ngā māngai Māori o tēnei urupū, mai i ngā tau i muri i 1890.
  • Ko te Hāhi Rātana. He whakahaerenga tōrangapū anō tēnei hāhi ka tūhono ki a Reipa i te tekau tau 1930. Mai i te tau 1943 ki te tau 1993, i a Reipa ngā tūru Māori e whā.
  • Ko Mana Motuhake. He rōpū tōrangapū tēnei i puta mai i te tau 1980. I te tau 1991 ka hanumi te rōpū ki te rōpū Alliance (Tūhono). I riro i a Alliance ētahi tūru Māori i raro i te tikanga MMP.
  • I te tau 1996 ka riro te katoa o ngā tūru Māori ki a New Zealand First (Aotearoa Tuatahi) – engari ka hoki katoa ngā tūru ki a Reipa i te tau 1999.
  • Ko te Rōpū Māori. E whā ngā tūru ka riro i te Pāti Māori i te tau 2005; e rima i te pōti o te tau 2008. Koia te pokohiwi o Nāhinara mai i te tau 2008.
  • Ko te Rōpū Mana i whakatūria e Hone Harawira i te tau 2011.

Ngā kaunihera ā-rohe

I te tau 2007 iti iho i te 5 ōrau o ngā māngai kaunihera ā-rohe he Māori. Kua toko ake te whakaaro kia tū ētahi tūru Māori ki te taumata kaunihera ā-rohe, engari he ruarua noa iho ngā kaunihera kua pēnei.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rawiri Taonui, 'Ngā māngai', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-mangai (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Rawiri Taonui, i tāngia i te 20 o Hune 2012, i tātarihia i te 15 o Hūrae 2016