Kōrero: Ngā māngai

Whārangi 2. Te pānga o ngā tūru Māori

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā rerekētanga mō te whai kanohi

I tūmanakotia ngā tūru Māori hei whakamārire i te hononga tōrangapū o te Māori me te Pākehā. Heoi ka warea te Māori i roto i te pūnaha tōrangapū. I te tau 1867 e 72 ngā tūru Pākehā mō te taupori e 250,000 te rahi. Ka mutu kotahi te tūru mō ia 3,500 tāngata. E whā ngā tūru Māori mō te taupori e 50,000 te rahi; arā kotahi te tūru mō te 12,500 tāngata. E ōrite ai ki tā ngā Pākehā, ko te tikanga 14 ki te 16 ngā tūru Māori. I te kakenga o te taupori ka rahi ake ngā rohe pōti whānui (e 72 i te tau 1867; e 95 i te tau 1993), engari anō ngā tūru Māori; e whā noa iho ngā tūru Māori mō te 129 tau.

Te takaware ā-ture

Ka takawaretia ngā tūru Māori e te ture. I te tau 1870 ka āhei te pōti huna ki ngā tūru Pākehā, engari anō ki ngā tūru Māori. Tae noa ki te tau 1938, he mea kaute ngā ringa, ā, nāwai me tauākī ki tētahi āpiha auraki. Nō te tau 1948 rā anō whakamahia ai te poti huna ki ngā tūru Māori. I muri, i te tau 1924 ka whakaturea te rēhita pōti mō ngā rohe pōti whānui engari nō te tau 1956 rā anō whakaturea ai i ngā rohe pōti Māori. Taka rawa ki te tau 1951 i whakawehea ngā pōtitanga Māori i ngā pōtitanga whānui. He rerekē ngā rā me ngā ture hoki. He kongakonga hoki ngā pūtea i homai mō ngā pōtitanga Māori. Nā whai anō ka kōkiri ngā māngai Māori ki te whakarahi ake i ngā tūru Māori i te huhua mārika o te tangata i ngā rohe Māori.

Ngā whakawehe ā-momo iwi

I ngā whakarerekētanga ture atu i te tau 1893 ki te tau 1896 ka tata wehea ngā pōtitanga Māori i ērā o Tauiwi. Tae noa ki te tau 1975 ko ngā hāwhekaihe anake ka āhei kia pōti ki te rārangi Māori, ki te rārangi whānui rānei.

Mai i te tau 1896 kāore i whakaaetia te Māori (atu i te hāwhekaihe) kia tū hei kanohi ki ngā tūru whānui. I panonitia tēnei ture i te tau 1967, engari nō te tau 1975 rawa ka angitū te Māori ki ngā tūru whānui.

Ngā mema Māori hou

I ngā tau tōmua o te rautau 1900 ka muia te Whare Miere e ngā ahurewa Māori pērā i a Timi Kara rātou ko Hirini Taiwhanga, ko Hōne Heke, ko Āpirana Ngata, ko Te Rangi Hīroa me Māui Pōmare. I whai mana tonu rātou i waenganui i ō rātou hoa mema Pākehā, ā, he ihumanea hoki ki ngā tikanga ōkawa o te Pāremata. I te tau 1887 ka riro i a Kara te tūru Māori o te Tai Rāwhiti. I te tau 1893 koia te Māori tuatahi kia wini i tētahi tūru whānui, arā te rohe o Waiapu. Nō te tau 1975 kātahi anō ka angitu te Māori ki ngā tūru whānui, arā ko ngā māngai o Nāhinara ko Rex Austin (Awarua) me Ben Couch (Wairarapa). Ko te wahine Māori tuatahi kia wini i tētahi tūru whānui ko Sandra Lee, i tōna kakenga ki te tūru o Auckland Central i te tau 1993.

Kōwhiringa pōti Māori

I te tau 1975 ka whakaputa a Reipa i te kōwhiringa Māori whai muri i ia tatauranga rima tau, arā, i tukuna mā te Māori anō e tīpako kia rēhita ki te rārangi whānui, ki te rārangi Māori rānei. Mēnā i nui ake te rārangi Māori ka whakarahia ngā tūru Māori, ki te heke ka iti iho ngā tūru Māori. Engari nō te urunga o Nāhinara ki te kāwanatanga i te tau 1976, ka whakatokaina ngā tūru Māori ki te whā. Nō konei kua kore anō e arohia ngā tūru Māori, ā, ka mene katoa ki te rārangi whānui. I kitea tēnei āhuatanga tae noa ki te tau 1991.

Te pānga o te MMP

Nā te Kōmihana Karauna mō te Pūnaha Kōwhiri (1986) i whakaae he whakahirahira ngā tūru Māori ki te iwi Māori. Ka kitea kāore te Māori i whai hua i ngā tūru Māori, ā, ka whai kanohi ake te Māori mā te pūnaha pōti tikanga pōti ōwehe. Ka tūtohu anō te kōmihana kia whakakorea ngā tūru Māori mena ka whakamahia te pūnaha ōwehe. Ko te whakahoki a te iwi Māori ehara ko ngā tūru te hē, engari ko te whakaritenga mai o ngā tūru kē te raru. I te tau 1993 ka whakaturea te Electoral Act 1993 i waihangatia ai ngā tūru 120 MMP, tae atu ki ngā tūru Māori.

Te arohaetanga o te whiringa pōti hou

I te whiringa pōti Māori hou o te tau 1993 ka hāngai anō te rahi o ngā tūru Māori ki te rahi o te iwi Māori e rēhita ana ki te rārangi Māori. I te tau 1995 ka tāpirihia te tūru Māori tuarima i raro i te tikanga MMP. I ngā whiringa pōti Māori i te tau 1997, 2001 me 2006, kō atu i te rearua te rahi ake o ngā kaipōti Māori i hūnuku ki te rārangi Māori (e 43,000 ka haere ki te rārangi Māori, 18,000 ka haere ki te rārangi whānui). I te tau 1991 ka piki ki te ono ngā tūru Māori, ā, ka whitu i te tau 2002. Mai i te tau 1991 (te tau whakamutunga mō te kōwhiringa i mua i te MMP) ki te tau 2006 ka huhua ake ngā Māori ki te rārangi Māori, arā, mai i te 40 ōrau ki te 58 ōrau o ngā kaipōti Māori katoa. Nō te tau 2006 e 80 ōrau o ngā kaipōti Māori hōu ka tīpako i te rārangi Māori. I taua tau hoki ka riro i te rārangi Māori ngā pōti mai i ngā tūru whānui katoa.

Te kakenga o te maha o ngā māngai Māori

I te tau 1996 ka rearua ngā kanohi Māori ki rō Pāremata mai i te 6 ōrau ki te 12 ōrau, arā, 14 ngā māngai Māori. I te tau 2011, 22 ngā māngai Māori (18 ōrau o te whare); i te tau 2014, 27 (22 ōrau) ngā māngai Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rawiri Taonui, 'Ngā māngai - Te pānga o ngā tūru Māori', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-mangai/page-2 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Rawiri Taonui, i tāngia i te 20 Jun 2012, reviewed & revised 15 Jul 2016