Kōrero: Ngā tari Māori

Ko te hunga mihinare te tuatahi kia ako ki te reo me ngā tikanga a te Māori. Atu i te pokapū o te rautau 1900, ka akona te mātauranga Māori ki roto i ngā whare wānanga (i raro anō i te kura mātai tikanga tangata). I roto i te tau ruamano e ako ana ngā tari Māori o ngā whare wānanga i te reo, te ahurea Māori tae atu ki ngā take mohoā pērā i ngā kokoraho tiriti. 

He kōrero nā Ranginui Walker
Te āhua nui: Ko Mākereti Papakura i te tau 1910 pea

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā kaipara i te huarahi

Ko ngā mihinare te tauiwi tuatahi kia tahuri ki te ako i te reo me ngā tikanga Māori. Nō te tau 1820 ka mahi ngātahi a Thomas Kendall me ngā rangatira a Hongi Hika rāua ko Waikato i te taha o te kaiwete reo. Ko te hua o tērā hononga ko te whakaputanga o e puka tuatahi e pā ana ki te reo Māori.

I te tau 1892 ka waihanga te Rōpū Poronīhia hei wānanga i te ahurea a te Māori me ngā iwi o ngā motu o Te Moananui-a-Kiwa. I tērā wā ko Āpirana Ngata, ko Māui Pōmare, ko Te Rangi Hīroa ngā ihumanea i whai tūranga ki te rōpū me te mairanga ake i te ao Māori. I te tau 1938 ka whakaputaina e Mākereti Papakura tōna puka a The old-time Maori. Koinei te whakaputanga tuatahi nā te kaimātai momo tangata Māori.

Ko Āpirana Ngata te Māori tuatahi kia whiwhi ki te tohu whare wānanga o Aotearoa (i te tau 1893). Nānā te kohikohinga waiata o Ngā mōteatea i whakaputa, ā, i te tau 1923 ka waihangatia e ia te Poari Rangahau Tikanga Tangata Māori hei mairanga i te reo me ngā tikanga Māori. 

Te mātauranga Māori ki Te Whare Wānanga o Tāmaki-makaurau

Nō te paunga o te tekau tau 1940 e akona ana te mātauranga Māori i te Whare Wānanga o Tāmaki-makaurau. Nō te tau 1951 ka tohua ko Bruce Biggs te pouako reo Māori tuatahi o te whare wānanga. I tērā wā i raro te wāhanga Māori i te tari momo tangata. Nō te tau 1991 rā anō ka tū te tari motuhake mō te mātauranga Māori.

Matua ake ko te reo Māori anake ngā kai ō roto. Nāwai ka whakawhānui atu ki te ahurea tūturu a te Māori. I muri mai ka whakauruhia ngā akoako e pā ana ngā tōrangapū Māori me ngā kokoraho e pā ana ki Te Tiriti o Waitangi. 

Ētahi anō wānanga

Nō te pokapū o te tekau tau 1960 ka tīmata te ako i te reo me ngā tikanga Māori ki Wikitōria i Te Whanganui-a-Tara. Waihoki ka taka ki raro kē i te mana o te tari mātai momo tangata. Nō raro mai i te awe o Koro Dewes, ka hua tētahi akomanga rūmaki reo Māori. Nō konei ka whai mana a Wikitōria hei haerenga mā te hunga e kaingākau ana ki te reo Māori. Nō te tau 1978 ka wehea motuhaketia te tari Māori, ā, nō te tau 1986 whakatuwheratia ai te marae o Te Herenga Waka.

Ka hua mai anō te tari Māori i te tari mātai momo tangata o ngā whare wānanga o Waitaha me Te Pūrehuroa, ā, ka whai i te tauira a ngā akomanga rūmaki i Wikitōria.

I te tau 1972 ka waihanga te Whare Wānanga o Waikato i te whare rangahau aro ki te whakaako me te mahi rangahau. I te tau 1983 ka tuwhera te tari Māori o te Whare Wānanga o Ōtākou. 

Ngā kāreti kaiako

Nō te tekau tau 1960 ka tīmata te ako o ngā kura takiura i te mātauranga Māori. 

Wānanga

E ai ki te tautōhito a Mason Durie,  kaua mā ngā whare wānanga auraki e ako te Māoritanga ki te Māori, engari mā ngā wānanga kē, pērā i Te Wānanga o Raukawa me Te Wānanga o Aotearoa. 

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Ranginui Walker, 'Ngā tari Māori', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-tari-maori (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Ranginui Walker, i tāngia i te 22 o Oketopa 2014