Kōrero: Ngā riri mau pū

Hikohiko ana te uira, papā ana te whatitiri i ngā pakanga mau pū a ngā iwi Māori. Neke noa atu i te 20,000 ngā tāngata i mate i ngā riri pū a ngā iwi.

He kōrero nā Basil Keane
Te āhua nui: Te whakamahi ngutu pārera i te wā haka

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Tirohanga whānui

Whai muri i te hokonga o te pū a te Pākehā, ka tū ngā riri whakauaua i waenganui i ngā iwi Māori i waenganui i ngā tau o 1818 me 1840. Neke atu i te 20,000 ngā tāngata i mate i ngā riri nei. Ko tēnei hoki te wā i whakarerekētia ngā paenga whenua ā-iwi.

Te hoko i ngā pū

He taewa, he poaka ngā taonga utu mō te pū. I te nanao tuatahitanga ki te pū, he whakamataku hoariri tōna tikanga. Nō te hokonga o ngā rau pū kua kaha te whakatipu rīwai me te poaka. Kia rahi rā anō ngā pū, kātahi ka hoki ki te tikanga mahi o mua.

Ka ako te Māori ki ngā rautaki whawhai mō te mau pū. Ka mātau ki te waihanga pā hei ārai i te hoariri mau pū.

Ngāpuhi

II te tau 1807-08 rānei ka āpiti tūtia te taua mau pū a Ngāpuhi e te taua mau rākau Māori o Ngāti Whātua.

Nō te tau 1818 inā te tokomaha o ngā pū i a Ngāpuhi. Ko 1821 te tau ka riro mai i a Hongi Hika te hia rau pū mai i tāwāhi. I ngā ono tau i muri mai ka kōkiritia a Ngāti Pāoa, a Ngāti Maru, a Waikato, a Te Arawa me Ngāti Whātua. I te tau 1827 ka tūria a Hongi ki te matā, ā, i te tau i muri mai ka mate i ōna taotū. Ko te tāmōmōtanga hoki tērā o te kaha o ngā marau mau pū a Ngāpuhi.

Waikato

I te tau 1821 ka peia a Te Rauparaha me Ngāti Toa i Kāwhia. Whai muri ka matika a Waikato i raro i tōna amorangi i a Te Wherowhero, ā, ka whakaekea a Ngāti Toa ki Taranaki. Ka mutu i te tau 1824 ka mīere a Ngāti Kahungunu i te taua o Waikato me Tūwharetoa i Heretaunga. Ā, i te tau 1826 ka uhitai anō a Waikato ki roto o Taranaki, i āia ai ētahi ki te tonga. I ngā tau tōmua o 1830 ka tau anō te rau o te patu o Waikato ki runga o Taranaki.

Kāti i momoho a Waikato i te mutunga. I āraia tō rātou rohe i ngā taua o te tai tokerau; i panaia hoki ētahi o ngā iwi.

Ngāti Toa

I te whakarerenga o Waikato ka rere a Te Rauparaha ki ōna huānga iwi o Taranaki i mua i te auhekenga ki Kapiti. Ka hinga a Kapiti, ka nōhia e ia hei pā whakaruruhau mōna. I te tau 1824 ka whakaekea te moutere e te hoariri, engari ka panaia e Ngāti Toa.

I hiahia hoki a Te Rauparaha ki te whakawhānui i āna mahi tauhokohokoko ki te pounamu. Ā, i te tau 1827 ka whakaeke a Ngāti Toa me Te Āti Awa i Te Waipounamu, ā, ka tau te raupatu ki ngā rohe o reira.

Ko ērā huānga iwi o Ngāti Toa, arā a Ngāti Mutunga me Ngāti Tama i takahi ki roto o Wharekauri i te tau 1835. Ka hinga i a rātou te Moriori, ā, ka tahuri anō ki te riri tara ā-whare.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Ngā riri mau pū', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-riri-mau-pu (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 20 o Hune 2012