Kōrero: Te Āti Awa ki Taranaki

E ai ki ngā kōrero tuku iho a Te Āti Awa, i puta mai rātou i te ira tangata, i te ira atua hoki. Ka heke rātou i a Awanuiarangi, ko tōna whāea ko Rongoueroa, ko tōna matua ko Tamarau-te-heke-tanga-a-rangi, he wairua i heke i te rangi.

He kōrero nā Peter Adds
Te āhua nui: Te pā o Wiremu Kīngi Te Rangitāke

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te rohe

Ka hōrapa te rohe o Te Āti Awa ki Taranaki i te takutai i te raki o Ngāmotu, ka rere whakauta ki te maunga Taranaki, kia tae ki te pae maunga o Matemateāonga i te tonga.

Te pūtake o Te Āti Awa

Ko Te Āti Awa tētahi o ngā iwi o Awa, ka whakaheke katoa mai i a Awanuiarangi; koia te tama a Rongoueroa rāua ko Tamarau-te-heketanga-a-rangi, he wairua i heke i te rangi.

Nō te tau 1820 ka wehe ngā iwi o Awa, kia tū motuhake ko tēnā iwi, ko tēnā iwi. Ko te tuakiri o Te Āti Awa ki Taranaki ka puta i tō rātou piringa ki te waka a Tokomaru.

Te taenga o te Pākehā

Nō te taenga o ngā tāngata whai Pākehā ki te rohe o Taranaki, ka tutū te puehu. Ka haere mai ngā manene o te Kamupene o Niu Tīreni, ka nanao ki ngā whenua mōmona o Te Āti Awa. Tāpiri atu ko te hiahia o ētahi tāngata ruarua o te iwi ki te hoko i ngā whenua. Waihoki, ka raru te rohe o Taranaki. Ahakoa te noho tauwehe o te iwi, i kaha a Wiremu Kīngi te Rangitāke ki te whakatū i ētahi kaupapa ahu moni mā te hoko hua whenua ki ngā tāngata whai. Hāunga tērā, nō te hoko o ngā whenua ki ngā tāngata whai, ka whakahē a Kīngi, kore ia mō te whakawātea. Ka pakū ngā pū a te Pākehā, ko te wāhinga tēnei o ngā pakanga o Niu Tīreni.

Te riri me te rongo patipati

Ka hipa te kotahi tau e pakanga ana, ka hinga ngā Māori i te Karauna, ka raupatutia ō rātou whenua hei utu mō te whakakeke. He mea whakangoikore tēnei i te hapori, i ngā tikanga, i te tū hoki o Te Āti Awa. Ko ngā hapū e 90 o aua tau i whāiti ki ngā hapū e ono o ēnei rā.

Te Āti Awa i ēnei rā

I te hokona tonuhia ngā whenua o Te Āti Awa tae rawa ki ngā tau tōmua o te rau tau 1900, ahakoa ngā whakahau a te iwi mō tētahi whakataunga. Nō te tau 1996 ka whakaae Te Rōpū Whakamana i te Tiriti i ngā takahitanga o te Tiriti o Waitangi; nō muri ka tīmata ngā whitiwhitinga kōrero mō te paremata.

Tatū ki te tau 2013, e 15,270 ngā uri whakaheke o Te Āti Awa ki Taranaki.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Peter Adds, 'Te Āti Awa ki Taranaki', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-ati-awa-ki-taranaki (accessed 27 April 2024)

He kōrero nā Peter Adds, i tāngia i te 8 o Pēpuere 2005, updated 1 o Māehe 2017