Te takenga o Te Āti Awa
Ko te iwi o Te Āti Awa kei te raki o Taranaki, ko ia tētahi o ngā iwi i whakaheke i te tipuna i a Awanuiarangi. E ai ki ngā kōrero tuku iho a te iwi, he atua, he tangata a Awanuiarangi. Koia te hua o te piringa o tētahi wahine, a Rongoueroa rāua ko Tamarau-te-heketanga-a-rangi, he wairua i heke i te rangi.
Ahakoa te rerekē paku nei o ngā ingoa o Ngāti Awa o te rohe o te Moana-a-Toitehuatahi rāua ko Te Āti Awa, kotahi tonu tō rāua tipuna, ko Awanuiarangi. Ko ētahi kōrero e kī ana i noho tuatahi ngā uri whakaheke o Awanuiarangi ki ētahi takiwā o te Tai Tokerau ā, nō muri i ngā tautohetohenga ki ētahi atu iwi noho tata, ka panaia, ka heke whakatetonga rātou. Ā taihoa, ka tae rātou ki te Moana-a-Toitehuatahi, kei reira ko Ngāti Awa, ka tae rātou ki Taranaki, kei reira ko Te Āti Awa. Kāore i te mārama mēnā i nōhia ngātahitia ngā takiwā e rua nei, i nōhia rānei tētahi takiwā ā, nō muri ka nōhia ko tētahi takiwā kē.
Ka mawehe ngā o Awa
Nō te tau 1820 ka pakaru te kotahitanga o ngā iwi o Awanuiarangi, ka tū motuhake ko tēnā iwi, ko tēnā iwi. He rite tahi ētahi o ā ratou kōrero tuku iho, ā rātou tikanga, ā rātou whakapapa. Heoi ko te kōrero he iwi tēnā, he mana motuhake, he iwi tēnā, he mana motuhake. Mārama te kitea o tēnei āhuatanga i te iwi o Ngāti Awa o te Moana-a-Toitehuatahi e here ana i a ia ki te waka o Mataatua, i te iwi o Te Āti Awa o Taranaki e here ana i a ia ki te waka o Tokomaru.
Te rohe o te iwi
Ko te rohe o Te Āti Awa ki Taranaki kei te takutai moana i waenganui o Nukutaipari, e tata ana ki Ngāmotu, me Te Rau o te Huia e tata ana ki Motunui. I mua i te taenga o te Pākehā, i ora te iwi o Te Āti Awa i ngā hua o tēnei rohe. I tiria e rātou te whenua mō ngā kiromita e 32 i te taha moana, tae rawa ki te whenua mānia ka totoro whakauta mō ētahi kiromita te tawhiti. Ko te paenga whenua o uta kei te kōrerohia tonuhia, engari tokorua ngā pou rāhui e whakaaetia whānuitia ana arā, ko Tāhunatūtawa, tētahi kūrae kei ngā tahataha i te raki mā rāwhiti o te maunga o Taranaki, rāua ko te pae maunga o Matemateaonga kei uta.