Kōrero: Ngā kaitito waiata

He maha ngā kaitito Māori, he tini hoki ā rātou waiata i tito ai, ā, mohoa noa nei. Ko te hunga tautitotito o te ao tawhito tērā, ko ngā kaitito o ēnei rā me ngā tikanga tito waiata hou tērā, kāore anō kia mimiti te puna waiata o te ao Māori. 

He kōrero nā Te Ahukaramū Charles Royal
Te āhua nui: Ko Tuini Ngāwai rāua ko Ngoi Pēwhairangi, i te tau 1943

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kōrero poto

I ngā rā o tua whakarere, he waiata Māori tūturu ngā titonga nei, ā, i ēnei whakatupuranga kua kapo ake te hunga tautitotito Māori i ngā āhuatanga o te waiata  Pākehā.  

Ngā tikanga tito

Ko te mōteatea te waiata taketake a te Māori o mua. He maha ngā kaupapa i titoa ai te mōteatea. Ka mutu he tohunga whakaniko kupu te hunga kaitito o neherā. He rite tonu ko te hunga rangatira tonu ka noho hei kaitito, hei whakakōrero i ngā kare ā-roto.

Ka titoa anō mai te mōteatea hei whakaara atua, whakaara wairua rānei. He kauwaka atua te reo me te oro o te tangata. 

Ngā kaitito o tua whakarere

  • Ko te ariki tamaroa o Ngāti Tūwharetoa ko Mananui Te Heuheu. Nōna te waiata tangi mō tōna teina, mō Pāpaka Te Naeroa, i mate atu ki te pakanga.
  • Ko Rangi Topeora o Ngāti Toarangatra. He nui āna waiata e pā ana ki ōna moetanga.
  • Ko Mihi-ki-te-kapua. He kaitito rongonui a ia nō Ngāti Ruapani me Tūhoe. Ko tāna waiata e mōhio whānuitia nei ko ‘Taku rākau’. 

Ngā kaitito o muri mai 

Mai i ngā tau whakamutunga o te rautau 1800 e haere ana ngā kapa haka Māori ki ngā kāinga Māori ki te haka. Ko ngā whāinga he whakatairanga i te tuakiri ā-iwi, me te mahi pūtea mō ngā kaupapa a te hau kāinga. Ko ētahi o ngā kaupapa mahi moni ko te whakatūnga o ngā marae ki Te Tai Rāwhiti (ko Ngata te kaiārahi) me te waihangatanga o Tūrangawaewae marae ki Ngāruawāhia (ko Te Puea Hērangi te kaiāraki)

  • Ko Paraire Tomoana te kaitito o ngā waiata ā-ringa hou i tauira mai i ngā rangi o Ūropi. Ko ‘Pōkarekare ana’ tētahi o ana waiata.
  • Ko Tuini Ngāwai te manu korihi o Te Tai Rāwhiti; nāna ngā rau titonga i tuhi, tae atu ki te ngaringari a te Rua Tekua Mā Waru i te pae o te pakanga, a ‘Arohaina mai e te Kīngi nui’.
  • Waihoki tana irāmutu a Ngoi Pēwhairangi, nāna i tuhi ngā waiata maha, pērā i a ‘E Ipo’, i waiatatia e Prince Tui Teka, i a ‘Poi e’, te waiata rongonui i titoa e ia mō te Karapu Māori o Pātea.
  • He huhua ngā waiata a Hirini Melbourne mā te hunga nohinohi i ngā kura, pērā i a ‘Purea nei’ me ‘Tīhore mai’. He nui tonu te wāhi ki a Hirini i te whakaoranga o te tangi a ngā taonga puoro Māori.
  • I whakangungua a Gillian Karawe Whitehead ki ngā pūoro onamata o Ūropi. Nāwai ka kīnaki atu ngā taonga puoro me te reo Māori ki ana waiata. 
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Ahukaramū Charles Royal, 'Ngā kaitito waiata', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-kaitito-waiata (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Te Ahukaramū Charles Royal, i tāngia i te 22 o Oketopa 2014