Kōrero: Ngā kaitito waiata

Whārangi 3. Ngā kaitito me ngā titonga tawhito

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

He huhua tonu ngā kaitito ka whakaari i ā rātou mahi mā roto tonu i ā rātou waiata. 

Ko Mananui Te Heuheu

Ko Mananui Te Heuheu te tama a Te Heuheu Herea, te ariki taungaroa o Ngāti Tūwharetoa ki Taupō. Nāna te waiata i tito mō tōna teina mō Pāpaka Te Naeroa, i mate ki te pakanga ki Ōtaki. Ko ‘Taku tirotiro noa’ tētahi mōteatea rongonui e whakapuaki ana i tōna aroha, i tōna whakaari i te āhua o tōna teina, me tōna whakahua i ētahi hara ōna. 

Haere rā e Pā!
I ngā tai whakarewa kauri ki te uru.
Tūtanga pō noa e roto i ahau;
Kei te aha tō hara?
Kei ngā ara tahataha nunui a Tiki-māeroero
Kei te aha tō hara?
Kei ngā tūranga rau a te toa.
Kei ō hīanga i tukua iho ai,
Ka moe koe i te kino; te hoa ē ī !1

Ko Rangi Topeora

I whānau mai a Rangi Topeora ki Kāwhia i te tīmatanga o te rautau 1800. Ko te whāea ko Waitohi, he wahine rangatira nō Ngāti Toa me Ngāti Raukawa. Ko te matua ko Te Rā-ka-herea o Ngāti Toarangatira.

He wahine rongonui a Rangi Topeora. Nō tōna iriiritanga ki Ōtaki i te tau 1847 ka hoatu tōna ingoa iriiri, ko Kuini Wikitōria. Ko Topeora tētahi o ngā wāhine tokorima i haina i te Tiriti o Waitangi. Hei irāmutu ia mā Te Rauparaha o Ngāti Toa. He nui ana whaiāipo, ā, kei roto i āna waiata ētahi. I tētahi wā ka mate konehe atu ki tētahi rangatira o Waikato, ā, ka titoa mai e ia te waiata e whai ake nei mōna mō Riripō. 

Rangi kōrerehu i marewa atu ai,
Tahuri mai hoki kōrua ko tō kanohi.
Wai hoki te mea ka riua ia rā ki tō wahine;
Taea te hōmai hei whakaara i taku moe.2

Ko Mihi-ki-te-kapua

He tohunga tito waiata a Mihikitekapua nō Ngāti Ruapani me Ngāi Tūhoe. Ko ‘Taku rākau’ tōna waiata rongonui, i titoa mō tana tāne mō Hikawai. E whai ake nei ko tētahi anō o āna waiata e whakaari ana i tōna noho mōai.

Engari te tītī e tangi haere ana, e,

Whai tokorua rawa rāua;

Tēnā ko au nei, e manu e,

Kei te hua kiwi i mahue i te tawai3
Kupu tāpiri
  1. Āpirana Turupa Ngata, Ngā mōteatea: he maramara rere nō ngā waka maha. Part 1. Tāmakimakaurau: Auckland University Press, 2004, pp. 284–285. Back
  2. Tohutoro Nga mōteatea. Part 1, pp. 206–207. Back
  3. Tohutoro Nga mōteatea. Part 1, pp. 82–83. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Ahukaramū Charles Royal, 'Ngā kaitito waiata - Ngā kaitito me ngā titonga tawhito', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-kaitito-waiata/page-3 (accessed 23 April 2024)

He kōrero nā Te Ahukaramū Charles Royal, i tāngia i te 22 Oct 2014