He korero whakarapopoto
Waikato
Ka puta ngā iwi o Waikato i ngā tūpuna o runga i te waka a Tainui. Ka tangohia te ingoa o te awa o Waikato hei ingoa mō ngā iwi. Ko Waikato te awa roa rawa i Aotearoa. Ko te rohe o Waikato, mai i te awa o Mōkau i Taranaki, ka haere whakateraki ki te tāone o Tāmaki-makau-rau. He wāhi nui a Kāwhia i roto i ngā kōrero tuku iho mō Waikato, i te mea ko Kāwhia te urunga o te waka a Tainui.
Ngā tūpuna
I te matenga o tana tāne, ka haere te tupuna kuia nei a Kahu i Kāwhia ki te rohe o Hauraki. I tana haerenga, he maha ngā wāhi ka taunahatia e ia, arā te maunga a Pirongia (Te Pirongia o Te Aroaro o Kahu). Arā anō ētahi rangatira nui, ko Tūheitia rāua ko tana tama, ko Māhanga. Ko Māhanga te tūpuna taketake o Ngāti Māhanga.
Te Kīngitanga
Ka tupu haere te iwi Pākehā, ka huri ngā iwi Māori ki te whakatū i tētahi kīngi mō rātou ake, hei whakaatu i tō rātou kotahitanga i runga i ō rātou whenua. Ka tohungia ko Pōtatau Te Wherowhero, rangatira o Waikato hei kīngi tuatahi. Mai i taua wā ki tēnei, kua tukua te mana o te Kīngitanga ki ngā uri o Potatau, tatū rawa mai ki te tau 2004, ki te ariki nui ki a Te Ātairangikaahu.
Ngā riri i Waikato
I te tīmatanga, ka māharahara te kāwanatanga mō te Kīngitanga, nā runga i tōna hiahia ki ngā whenua mōmona o Waikato hei kāinga mō te Pākehā. I te tau 1863 ka whakaekehia a Waikato e ngā hōia; ahakoa te kaha o ngā iwi o Waikato, kīhai i taea e rātou te aukati i ngā taua hōia e urutomo whakatetonga ana. Ka tū te riri whakamutunga i te tau 1864 ki Ōrākau, kei te taha tonga o Te Awamutu. E mau tonu ana ngā kupu whakatuma a ngā toa Māori, ‘Ka whawhai tonu mātou ake, ake!’ Whāia, ka rere ngā iwi ki te whenua kei te tonga ka mōhiotia ā tōna wā, ko Te Rohe Pōtae; taro ake, ka tahuri te kāwanatanga ki te raupatu i ngā whenua o Waikato.
Ka maranga
I ngā tekau tau o 1920, o 1930, ka aratakina e te mokopuna a Tāwhiao, e Te Puea Hērangi, tōna iwi ki te whakatū i te marae o Tūrangawaewae i Ngāruawāhia. Koinei te pokapū o te Kīngitanga. Nō te tau 1995 ka tukuna e te kāwanatanga tētahi paremata ki ngā iwi o Waikato mō ngā hē i pā ki a rātou. Mai i taua wā, kua tū tētahi whare ako me ētahi ratonga hauora. He maha ngā marae o Waikato, he nui hoki ngā kaipakihi, ngā tūmahi kua tīmata. He tohu tēnei ki te ora o te iwi. I te tau 2013 neke atu i te e 40,000 ngā tāngata o ngā iwi o Waikato kei Aotearoa puta noa.