Kōrero: Ngā mātāpono o te tiriti

Mai i te pito o te rautau 1900, ka rapua, ka wānangatia hoki  e te hunga kaiwhakawā, e te kāwanatanga, me te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, ngā mātāpono e pā ana ki te Tiriti o Waitangi. E ai ki ā rātou whakatau, ko tā te Tiriti  he paihere i te iwi Māori me Tauiwi ki raro anō i te hononga pūmau, ā, kia tika tonu ngā mahi a tētahi ki tētahi, ki kaua hoki tētahi e tahuri ki te turaki i tōna hoa.

He kōrero nā Janine Hayward
Te āhua nui: Ngā whakawhiti kōrero ō te takutai moana

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Tiriti o Waitangi

I te tau 1840 ka hainatia te Tiriti o Waitangi e te Māori me te Karauna. Nō te tau 1975 ka hangā te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. He mea whakatū tēnei rōpū i raro i te Ture Tiriti o Waitangi 1975, ā, koia te ture tuatahi kia aro ki ngā mātāpono o te tiriti. I ōna tau tuatahi, kāore anō kia āta wetekina ngā  mātāpono. Engari nā ngā tini kēhi, nā ngā ture maha, nā ngā kitenga maha a te Taraipiunara o Waitangi me te tauākī kāwanatanga i te tau 1989, kua horahia ōna whakamārama ki te motu katoa o Aotearoa.

E ai ki ētahi kāore he mana ā-ture o te tiriti i te mea:

  • kāore i te rite tahi te māramatanga o te wāhanga reo Pākehā me te wāhanga reo Māori
  • ka aro ki ngā kaupapa o taua wā.

Heoti anō, ko ngā manako me ngā whāinga o te tiriti ka whakaaro nuitia i roto i ngā whakatau.

Ngā Mātāpono

Koia nei ētahi o ngā mātāpono o te tiriti:

  • Nā te tiriti ka hua tētahi hononga, ā, me mahi tahi kia pono ngā taha e rua.
  • Kei te Karauna te mana korehere ki te whakahaere
  • Kei te Karauna hoki te kawenga ki te whakaea i ngā takahitanga o mua.
  • Ka puritia tonutia e te Māori te rangatiratanga o āna rawa me āna taonga, ka whiwhi hoki te Māori i te mana tangata ōrite.
  • Kei te Karauna te kawenga ki te whakawhiti kōrero me te Māori.
  • E tutuki ai ngā hiahia a te Māori me ērā o ngā iwi, me whakaae ki ētahi āhuatanga kāore i pārekareka.
  • E kore e taea te karo e Te Karauna ōna kawenga tiriti, te uta rānei i te kawenga mā tētahi atu hei kawe.
  • Ka taea e te tiriti te urutau kia hāngai ki ngā āhuatanga hou.
  • Ko te tikanga o te kupu ‘tino rangatiratanga’ ka kōrero hoki mō te whakahaerenga o ngā rawa e ētahi atu taonga o te ao Māori.
  • Ko tēnei mea te taonga he rawa e ngākaunuitia ana, he taonga wairua hoki.
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Janine Hayward, 'Ngā mātāpono o te tiriti', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-matapono-o-te-tiriti (accessed 26 April 2024)

He kōrero nā Janine Hayward, i tāngia i te 20 o Hune 2012, i tātarihia i te 16 o Hānuere 2023 me te āwhina o Janine Hayward