He korero whakarapopoto
Te Tiriti o Waitangi
I te tau 1840 ka hainatia te Tiriti o Waitangi e te Māori me te Karauna. Nō te tau 1975 ka hangā te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. He mea whakatū tēnei rōpū i raro i te Ture Tiriti o Waitangi 1975, ā, koia te ture tuatahi kia aro ki ngā mātāpono o te tiriti. I ōna tau tuatahi, kāore anō kia āta wetekina ngā mātāpono. Engari nā ngā tini kēhi, nā ngā ture maha, nā ngā kitenga maha a te Taraipiunara o Waitangi me te tauākī kāwanatanga i te tau 1989, kua horahia ōna whakamārama ki te motu katoa o Aotearoa.
E ai ki ētahi kāore he mana ā-ture o te tiriti i te mea:
- kāore i te rite tahi te māramatanga o te wāhanga reo Pākehā me te wāhanga reo Māori
- ka aro ki ngā kaupapa o taua wā.
Heoti anō, ko ngā manako me ngā whāinga o te tiriti ka whakaaro nuitia i roto i ngā whakatau.
Ngā Mātāpono
Koia nei ētahi o ngā mātāpono o te tiriti:
- Nā te tiriti ka hua tētahi hononga, ā, me mahi tahi kia pono ngā taha e rua.
- Kei te Karauna te mana korehere ki te whakahaere
- Kei te Karauna hoki te kawenga ki te whakaea i ngā takahitanga o mua.
- Ka puritia tonutia e te Māori te rangatiratanga o āna rawa me āna taonga, ka whiwhi hoki te Māori i te mana tangata ōrite.
- Kei te Karauna te kawenga ki te whakawhiti kōrero me te Māori.
- E tutuki ai ngā hiahia a te Māori me ērā o ngā iwi, me whakaae ki ētahi āhuatanga kāore i pārekareka.
- E kore e taea te karo e Te Karauna ōna kawenga tiriti, te uta rānei i te kawenga mā tētahi atu hei kawe.
- Ka taea e te tiriti te urutau kia hāngai ki ngā āhuatanga hou.
- Ko te tikanga o te kupu ‘tino rangatiratanga’ ka kōrero hoki mō te whakahaerenga o ngā rawa e ētahi atu taonga o te ao Māori.
- Ko tēnei mea te taonga he rawa e ngākaunuitia ana, he taonga wairua hoki.