Pūrongo Ngāi Tahu
I te tau 1991 ka rangahau te taraipiunara i ngā nawe tiriti o te iwi o Te Waipounamu o Ngāi Tahu.
E takoto ana i te toi tuakiri
Ko te ingoa kārangaranga o te kēreme i whakatakotoria e Ngāi Tahu ki te aroaro o te taraipiunara ko ‘ngā rākau teitei e iwa’. He ingoa tēnei ka puea ake i ngā kerēme matua e iwa a Ngāi Tahu ki te Karauna. E ai ki te pūrongo a Te Rōpū Whakamana ka taea tonutia te whakauru ngā mātāpono tiriti ki ērā atu ture, nātemea ‘kua tūturu ngā mātāpono ki Aotearoa nei. Otirā kei roto tonu i ngā mātāpono te toi tuakiri o Aotearoa e takoto ana.’1
I tīkina e te pūrongo (toru puka) muru whenua a Ngāi Tahu i te tau 1987 ki ngā kōrero mātāpono tiriti o te kēhi whenua 1987 hei wāhanga o ōna whakamārama. I takea mai i tēnei pūrongo ko te whakapaparanga mātāpono tiriti i puea anō ki ngā kerēme maha i ngā tau ka hori.
I roto i te pūrongo a Ngāi Tahu ka kōrero te taraipiunara mō te mātāpono pū kei roto i te tiriti, arā te ‘mātāpono o te tauhokohoko’. Kei roto noa i te mātāpono o te tauhokohoko ko te utu – ‘ko te utu mō te mana kāwanatanga ko te mana a te Māori kia pupuri tonu te tino rangatiratanga a ngā iwi ki runga ki ō rātou whenua me ō rātou taonga katoa’.2
Ka tūtohu anō te taraipiunara i ētahi atu mātāpono tiriti:
- I te tau 1991 ka kī ake te taraipiunara, ‘Ko te utu mō te tuku a te Māori i te mana rangatiratanga ki te Karauna ko te manaakitanga a te Karauna i te tino rangatiratanga Māori.’3
- E hāngai pū ana ngā mātāpono o te mahitahi me te pono ki te mātāpono o te tauhokohoko. He hononga te tiriti i waenganui i te Māori me te Karauna, otirā kia tika ngā mahi, ina āta whakaarotia, ā, kia pono pū tētahi taha ki tētahi. 4
- * E ai ki te tikanga o te manaaki tōhau nui o te Karauna i te Māori, kāore e taea e te Karauna te tiaki i te Māori mena ia ka karo i ngā takahitanga o te tiriti. Engari ia me tū tonu te Karauna ki te tiaki i ngā mana tiriti o te Māori hei whakahōnore i te tiriti. I kī anō te taraipiunara ko te ‘kupu taurangi’ (guarantee) he hōhonu ake i te tuku noa iho mā te Māori anō e whakaharakoa ki tōna reo me tōna ahurea. Me rapu huarahi tūturu hei manaakitanga i te Māori kia pai ai tōna mau ki ngā taonga reo, me tōna ahurea.’5
- I hua ake te kawenga kaitiaki o te Karauna i te tekau tau 1990, arā, i te whakataunga o te Karauna i ētahi rawa pērā i ngā pāpāho irirangi me te pūngao. Ko te kawenga kaitiaki i konei ko te pono o te hoa o raro (te Māori) e mahi pono ana te hoa o runga (te Karauna) mō ā rāua painga anō. Kua kī te taraipiunara, ‘I te mea ko te kāwanatanga te mana nui o tēnei hononga, he kawenga kaitiaki tōna hei tiaki i ngā painga a te Māori.’6
- Ko te tikanga o te mātāpono kōwhiri, kia āhei te Māori ki te whai i te huarahi nāna i whakatakoto. Ka whakamārama te taraipiunara ka tiaki te tiriti i ngā mana Māori, ā, ka tukuna hoki te mana tangata Peretānia.7 Ko te hua, ka taea e te Māori te hīkoi i ngā ao e rua, ā, māna rawa e tohu ki hea hīkoi ai.
- He roa te wā e hanga haeretia ana te mātāpono whakawhitiwhiti kōrero. I mua atu ka whakaarotia he ātawhaitanga noa te whakamōhio a te Karauna i te Māori, engari kua huri kē tēnei hei kawenga. I te tau 1999 ka kī te taraipiunara, ‘Ki tō mātou titiro mā te kōrero ka hua ake te hononga pono i waenganui i ngā hoa o te Tiriti … me kimi me rapu te huarahi pai mō te katoa e hāngai tonu ai ki ngā mātāpono tiriti.’8
- Ko te mātāpono o te whakawhanake te mātāpono e pā rawa ai te tiriti ki ngā rawa me ngā hangarau kāore i kitea i te wā i hainatia e ngā hoa tiriti i te tau 1840. I te tau 1993 ka kī te taraipiunara kāore e taea te whakawhāiti i ngā hiahia a te Māori ki te horopaki o te wā o te tiriti, ā, ka whakaurua hoki te mana ki te whakawhanake rawa hei oranga ohaoha. Engari i te kerēme huarākau kiwi i te tau 1995 ka kī ake te taraipiunara, ‘ki tō mātou titiro, e kore e taea te kukume ngā mātāpono o te Tiriti kia whakawhānuitia te tika ki te whakawhanake i te taonga ki runga tonu i te ahuhoko huarākau kiwi i ēnei rā.’9
