Kēhi whenua, tau 1987
Nō te kēhi i te tau 1987 kātahi anō ka whakamārama hōhonutia ngā mātāpono tiriti. Ko te tono tērā a te Kaunihera Māori ki te Kōti Pīra mena tonu i te takahi ngā mahi a te kāwanatanga i ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi. E whakautua ai te pātai me whakatau te kōti he aha ia aua mātāpono. E ai ki tētahi o ngā kaiwhakawā mō taua kēhi a Kaiwhakawā Robin Cooke, ‘tērā pea koinei tētahi o ngā kēhi nui rawa kua tau ki mua ki te aroaro o tētahi kōti i Aotearoa nei.’1 I runga i te whakatau a te kōti ka paraia te huarahi mō ētahi atu pūrongo taraipiunara.
Anei ētahi o ngā mātāpono i whakamāramatia i te kēhi whenua o te tau 1987:
- te kawenga kia tika kia pono – ko te tiriti te tohu o te hononga i waenga i te Pākehā me te Māori, ā, kia tika kia pono tētahi ki tētahi’2
- kia kaha tonu te Karauna ki te tiaki i ngā painga a te Māori – ehara te kawenga o te Karauna i te ngoikore noa iho, engari ka whai niho tonu tana manaaki i te whakamahi a te Māori i ōna whenua me ōna wai, ‘kia eke ai ki ōna taumata taua manaakitanga’3
- kia noho mōhio te kāwanatanga i mua i āna whakataunga katoa – ki tā te Kōti Pīra me ako, me noho mōhio tonu te kāwanatanga ina whakatau tikanga ia e pā ana ki te tiriti
- me rongoā e te Karauna ngā mamae o mua – ‘Mena ka kitea he tika te kokoraho, ā, ka tūtohu te Taraipiunara kia utua te hara e te Karauna, hāunga ērā ka kīia he take tika hei pupuri i te utu a tētahi hoa Tiriti pono – he āhuatanga ruarua tēnei, kāore tonu pea e pērā’4
- kei te Karauna te mana whakahaere – kāore ngā mātāpono tiriti e whakamana i te whakaitinga o te mana kāwanatanga, kia kotiti rānei i ngā kaupapa ka horahia e ia. Waihoki, kāore he take hei herehere i te Kāwanatanga, hei taupatupatu tērā ki ngā mātāpono tiriti’.5 Ki tā tētahi atu kaiwhakawā o te kēhi ki a Gordon Bisson, ‘e hāngai ai ki ngā mātāpono o te tiriti, me whakarato ture tonu te Karauna kia eke ai ngā hiahia o te hapori whānui, me te whai whakaaro tonu ki ngā take ōhanga me ētahi atu kaupapa o te rā’.6
Ētahi atu kēhi
I muri i te kēhi whenua o te tau 1987, arā anō ngā kēhi i whai wāhi ai ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi. Ko ēnei ētahi o aua kēhi:
- Te Kaunihera Māori ki te Kaiwhakawā Matua i te tau 1989 e pā ana ki ngā rawa ngahere
- Te Poari o Tainui ki te Kaiwhakawā matua i te tau 1989 e pā ana ki te waro
- Te Kaunihera Māori ki te Kaiwhakawā Matua i te tau 1991 e pā ana ki ngā iarere irirangi
- Te Kaunihera Māori ki te Kaiwhakawā Matua i te tau 1992 e pā ana ki ngā rawa pāpāho.
I te tau 1994 ka kī ake tētahi kaiwhakawā o te Kōti Teitei, ‘kāore e kore he hua pai tō ngā mātāpono ki te Karauna, otirā kia ngana tonu ia ki te tiaki i te Māori i raro i te Tiriti’.7