Kōrero: Kapa Haka

‘Kia kōrero te katoa o te tinana’. Koinā te kōrero a te tohunga haka a Hēnare Te Ōwai. Kua urutau te kapa haka ki te horopaki o nāianei, engari ka toro kaha tonu i ōna pūtake.

He kōrero nā Valance Smith
Te āhua nui: Kapa haka, Waitangi Day 1947

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

I ngā wā o mua ko te kapa haka he rōpū e haka ana i roto i ngā aro ā-kapa. Ka rongonui te iwi mēnā he tau rātou ki te haka, mēnā rānei he tau te tū o tōna kaitātaki. 

He maha ngā tūmomo haka mō ngā momo tūāhua rerekē. He mea nui te waiata i roto i te kapa haka. 

I ngā wā o mua, ko te kapa haka tuatahi nā te rangatira nā Tinirau i hanga. I whakahau ia i tana kapa wāhine kia haka ki tana hoariri ki a Kae. 

Te haka i te rautau 1800

I ngana ngā Karaitiana ki te mokonaha i ngā Māori ki ōna haka, waiata, karakia hoki. Ka whakawaiatatia ki ngā hīmene me ngā ngaringari Pākehā.

I te tekau tau 1880 ka tīmata te haka atu o ngā kapa haka ki te hunga tūruhi. Ko te nuinga o ngā waiata he rangi Pākehā, engari he kupu Māori. I haere ētahi kapa ki tāwāhi. 

Ka whakatauria te kāhui ariki o Peretānia ki te pōwhiri me te haka. I whai hiranga anō te kapa haka ki ngā hui a ngā whakahaerenga Māori, pērā i ngā rā o te Hāhi Ringatū, me ngā hui nui a te Kīngitanga. 

Ngā panonitanga i te rautau 1900

I ngā tau o mua o te rautau 1900 ka tīmata ngā kapa ki te mahi waiata ā-ringa. He huhua ngā waiata i titoa i taua wā.

Nō te whatinga mai o te Pakanga Tuatahi o te Ao ka akiaki a Āpirana Ngata kia mahi moni ngā kapa haka mō te Pūtea mō ngā Hōia Māori. I kohia e ia ngā waiata me ngā kōrero maha.

Ko ngā kākahu kapa haka he whenumitanga nō ngā kākahu Māori me ngā kākahu hou. Ko te piupiu tētahi. Ka whakamahi ngā kapa i ngā whakatangitangi; he kutā te nuinga. 

Ngā rōpū tāone me ngā whakataetae

Nō te nekehanga a te Māori ki ngā tāone tū ai ngā kapa haka ki ngā tāone. Nā konei i āhei ai te hunga noho tāone ki tō rātou taha Māori. I te nuinga o te wā nō ngā iwi maha ngā kaihaka o ēnei kapa.

I te whakanuitanga o te rā o Waitangi i te tau 1934, ka tū tētahi whakataetae kapa haka. I tū ngā whakataetae puta noa i te motu, ā, nō te tau 1972 ka tū te Taiopenga Poronīhia tuatahi. Mai i te tau 1983 ka rāhuitia te whakataetae mō ngā Māori anake, ā, mai anō i te tau 2004, e mōhiotia ana ko Te Matatini. Neke atu i te 2,000 ngā kaihaka, ā, neke atu i te 30,000 ngā kaimātaki ka tae ki ēnei whakataetae.

I te tau rua mano e ākona ana te kapa haka ki ngā whare wānanga, ngā kura me te ope taua. Ka rerekē haere te āhua o te kapa haka, ā, ko ngā titonga haka, waiata hoki ka pā ki ngā kaupapa hou pērā i te tōrangapū. 

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Valance Smith, 'Kapa Haka', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/kapa-haka (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Valance Smith, i tāngia i te 22 o Oketopa 2014, i tātarihia i te 9 o Pēpuere 2023