Kōrero: Ngā riri mau pū

Whārangi 5. Ngāti Toa me ōna uku

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Naporiana o te tonga

Ko Te Rauparaha tētahi toa rongonui. Kāore i tua atu i a ia mō te nui o ngā hautaka kua tuhia mō te tangata kotahi. Koia te Naporiana o te Tonga, i runga i tōna hautoa, me tōna poto hoki. 

Ngā riri i Kāwhia

Ko Kāwhia te tūrangawaewae ake o Te Rauparaha me tōna iwi. Ko Kāwhia he puna kai mō te tini o ngā hapū, nā reira i tukituki ai ngā iwi mō Kāwhia te take. Ka roa ngā pakanga, ā, i te tau 1821 ka hinga te iwi o Te Rauparaha ki Te Kakara, ā, ka panaia. Ka kōwhiritia te ranga awatea, ā, ka tukuna oratia kia wehe mai i Kāwhia. 

Ngā heke

Ko te heke tuatahi ko Te Heke Tahutahuahi. Ko te ahunga tērā o te iwi ki roto o Taranaki; arā, ki te mahi māra ki ngā whenua o Te Āti Awa. I te tau 1822 ko te heketanga o Ngāti Toa ki Kapiti. I kīia ai tērā ko Te Heke Tātaramoa, nā runga i ngā uauatanga i tūponotia ki a ia me ōna uku o Te Āti Awa. I pāhuatia e Te Rauparaha a Muaūpoko mō tō rātou kōkiri ki a Ngāti Toa. 

Ngā pakanga ki Te Ūpoko-o-Te-Ika

I tirohia a Kapiti he wāhi pai mō ngā tauhokohoko ki te Pākehā.  Ka riro tērā  moutere o Kapiti i a Te Pēhi Kupe o Ngāti Toa, i hinga ai a Muaūpoko. Ka pupū ake te riri i te whakaekenga o Waiorua i te tau 1824. I tētahi pō ka kōkiritia te moutere, engari ka hinga te taua i te whakaekenga atu. Nāwai ka piri mai ngā uku o Ngāti Toa, ngā iwi o Taranaki, me ngā hapū o Ngāti Raukawa

Ngā pakanga ki Te Waipounamu

He teihana tauhoko nui tō Te Rauparaha i runga o Kapiti, ā, ko tana hiahia kia riro i a ia ngā whenua o te pounamu, e takoto mai nā i Te Waipounamu. I te takiwā o 1827 ka whakaeke ia i te pā o Rangitāne ki Wairau; kātahi ka whawhai atu ki a Ngāti Kuia ki Te Hoiere, ko Te Āti Awa i whakaeke i ngā nōhanga i Te Ara-a-Paoa. I muri mai ko te patunga o Ngāi Tahu ki Kaikōura. Nō te haerenga o te taua ki te pā o Kaiapohia, ka patua a Te Pēhi Kupe i a ia e hokohoko ana i te pounamu.

I te tau 1830 ka utua a Kāpene John Stewart kia haria e ia a Ngāti Toa ki Akaroa, mā runga i te kaipuke Elizabeth. I reira ka hopukina a Tamaiharanui rātou ko tana wahine me tā rāua kōtiro. Ka tūkinotia, ā, ka patua. I te tau 1831 ka momoho te taua o Te Rauparaha ki te pā o Kaiāpoi me te pā o Ōnawe ki Akaroa. He nui ngā taiwhenua o Te Waipounamu i riro i a Te Rauparaha me ōna uku. Heoi kua riro anō i a Ngāi Tahu he pū, ā, kua uaua ake ki te riri atu.

Te Pūoho

Ko te riri whakamutunga i Te Waipounamu ki ngā iwi o te raki, nā te rangatira o Ngāi Tama, nā Te Pūoho, i ārahi. Ka takahi tana taua mai i Te Taitapu ki Te Tai Poutini, whakawhiti atu i Ngā Pukemāeroero tau atu ai ki Tuturau i Murihiku (takiwā o 1836, 1837 rānei). I te rongonga ake o te kaingārahu o Ngāi Tahu, o Tūhawaiki, kua tae te hoariri ki roto ki a ia, ka haukotia te pahī, ka patua ētahi. Ko Te Pūoho i patua, ko ētahi ka mauheretia.

Ngā pakanga i Wharekauri

I te tau 1835 ka whakaeke a Ngāti Mutunga me Ngāti Tama (he uku nō Ngāti Toa) i te tāhuna pāmamao rawa o Wharekauri. Ka urupatuhia ngā Moriori, engari ka tahuri ngā iwi Māori ki te riri ki a rātou anō.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Ngā riri mau pū - Ngāti Toa me ōna uku', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-riri-mau-pu/page-5 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 20 Jun 2012