Kōrero: Ngā riri mau pū

Whārangi 4. Waikato

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā pakanga tuatahi

Whai muri i ngā kakari i waenganui i a Waikato me Ngāti Toa, ka tutea te rangatira a Te Rauparaha mai i Kāwhia. He wā anō ka houhia te rongo, ā, i taua tau hoki ka patua a Ngāti Tama ki Pārāwera e Waikato.

Nāwai ka mea a Te Wherowhero ki te whakaeke i a Te Rauparaha ki Ōkoki ki te raki o Taranaki. Nō te mātautanga ake, ka tukuna e Te Rauparaha ngā toro ki te whakapātari i a Te Wherowhero me Waikato ki te kokoti whakamoe. Ka patua a Waikato. Tata tonu a Te Wherowhero ka pūhia, engari ka whanaia e Te Rauparaha te pū ki te taha, kia āhei ai te tau mātakitahi. 

Te Matau-a-Māui me Taranaki

I te tau 1824 ka uru a Waikato hei uku mō Te Heuheu me Ngāti Tūwharetoa ki te pakanga o Te Pakakē i hinga ai a Ngāti Kahungunu. Ka mauheretia ngā tino rangatira o Te Whanganui-Orotu, ko Takamoana, ko Tāreha, ko Pāora Kaiwhata, ko Te Hāpuku, ko Tiakitai me Kurupō Te Moananui. 18 marama i muri mai ka tukuna rātou e Te Wherowhero.

I te tau 1826 ka whakaeke a Waikato i a Taranaki, i tauī ai ētahi ki te tonga. I te tau 1828, ka hinga a Ngāpuhi i raro i a Rangituke ki Te Pane o Horoiwi. Ko Ngāti Tipa o Waikato me Ngāti Paoa o Hauraki te hoariri. Ko te tau hoki tērā ka awhi te hokowhitu a Paiaka o Waikato, a Te HeuHeu me Te Whatanui i te pā o Te Wera me Te Pareihe mā i Kaiuku; takiwā ki Te Māhia. Ko Te Wherowhero i takahi ki roto o Whāngārei, ka pakanga ki Ōparakau.

Nga pakanga mai i 1830

I te tau 1830 ka kōkiritia a Ngāti Maru e Te Waharoa me ōna haumi o Ngāi Te Rangi me Ngāti Haua ki te pā o Taumatawīwī. Ko te taututenga tērā o Ngāti Maru i taua wāhi. I te tau 1831 ka patua e Ngāi Te Rangi me Ngāti Hauā te taua a Te Haramiti o Ngāpuhi i te moutere o Tūhua. 

I te takiwā o 1831-32 ka hopukina e Te Wherowhero te pā o Te Āti Awa a Pukerangiora, ki te taha whakararo o te rohe o Taranaki. Ka kauparehia a Waikato ki te pā o Ngāmotu, he tūtata ki Nu Paremata. I te tau 1832 ka tukia e Te Wherowhero a Ngāpuhi ki Tutukākā, takiwā ki Whāngārei. Taro iho ka rangatū ia ki roto o Taranaki, ko Mikotahi te pā o te riri. I te takutai ki Te Namu, ka āraia atu a Waikato. Ko Te Matakatea te kaingārahu o Taranaki. I te tau 1834 ka karapotia e Te Wherowhero te pā o Te Ruaki ki te taha whakarunga o Taranaki rohe. I te tau 1836 ka whakaekea e Te Waharoa a Maketu ki Te Moana-a-Toitehuatahi. Nō te tau 1838 ka mate a Te Waharoa.

Te tineitanga o te ahi

No te tatūnga anō o ngā pakanga ka kitea te toa o Waikato ki te wawao i tōna rohe, ki te whakahoki i te riri ki ngā iwi o Ngāti Toa, o Ngāti Maru, me ngā kārangaranga hapū o Ngāti Raukawa. Inā anō te rongonui ki tō rātou ngārahu ki a Te Wherowhero.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Ngā riri mau pū - Waikato', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-riri-mau-pu/page-4 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 20 Jun 2012