Kōrero: Ngā tari Māori

Whārangi 4. Te whakawhānui ki ētahi atu whare wānanga

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Whare Wananga o Te Ūpoko o Te Ika-a-Māui 

Ka whāia te huarahi i whakatakotoria e Te Whare Wānanga o Tāmaki-makaurau. I te tau 1964 ka ara te Whare Wānanga o Te Ūpoko o Te Ika-a-Māui, ā, ka taria ko Joan Metge hei pouako matua ki te tari hou mō ngā mātauranga tikanga tangata. Tāria te wā e riro mai tētahi ahorangi, ka whakatauhia mā Metge te tohu Māori e hautū ki raro i te maru o ngā mātauranga tikanga tangata. I te tau 1965 ka tautokona a Wiremu Parker ki te ako i te pepa tuatahi e pā ana ki te reo Māori, ā, ka kawea hoki e Metge te akomanga mō te pāpori me te ahurea Māori. 

Ruka Broughton

I a ia e tamariki tonu ana ka noho a Ruka Broughton ki raro i ngā ako o te tohunga i a Rākei Kīngi, i tuku i ngā whakapapa, ngā waiata, ngā karakia me te mau rākau. Nāwai ka tū a Ruka hei pirihi mō te Hāhi Mihinare, engari ka noho tonu ia hei tohunga. I te tau 1979 ka tohua ia hei pouako ki Te Whare Wānanga o Te Ūpoko o Te Ika-a-Māui, ki reira whakaara anō ai ngā karakia tawhito. Kātahi ka titoa mai e ia ko ‘Kaore taku raru’, he waiata e pā ana ki  te marae o Te Herenga Waka , me tōna matenga. 

Koro Dewes

I te tau 1966 ka tonoa a Paaka ki te tari whānui i tōna kore whai tohu. Ko tana piki tūranga k Te Kapunga (Koro) Dewes, i riro mai i te Tohu Paerua mai i Te Whare Wānanga o Tāmaki-makaurau. Nā Dewes te hōtaka o te kawa o te marae i kawe, i akona ai te kaikōrero Māori ki te tuku mihi, whaikōrero hoki i runga marae. Nā te mea he rūmaki i te reo te kaupapa ako, ko Te Whare Wānanga o Te Ūpoko o Te Ika-a-Māui te whare wānanga i hiahiatia e te tauira whai i te reo Māori. Nā Dewes i whakatairanga te whakaaro kia tū motuhake tētahi tari Māori ki waho i te Tari Mātauranga Tikanga Tangata.

Hirini Mead

I te tau 1975 ka tohua ko Hirini Moko Mead hei heamana mātauranga Māori. Nō roto i te wā koia te whakahaere i te mātauranga Māori tū ai te tari motuhake (i te tau 1978). I te tau 1979 ka tīmata te hōtaka tohu paerua Māori ki Te Whare Wānanga o Te Ūpoko o Te Ika. Nā Mead anō i whakarite te kawa mōngā whakapōtae Māori, ā, nānā i turuki te whakatūnga o te marae o Te Herenga Waka i tuwhera i te tau 1986.  

Ka ngarue te whenua

I te Poutūterangi o te tau 1974 ka tae a Te Awaroa Nēpia ki tōna hui tuatahi mō te Kura Toi ki Te Whare Wānanga o Waitaha. Ko te hua tēnei o te whawhai roa a ngā tauira me ngā kaimahi kia tū tēnei tūranga. I tōna tūnga ka tuku miohi a Nēpia i roto i te reo Māori. I tērā wā ka ngarue te whenua, ā, ka ngaoko te iwi. 

Te Whare Wānanga o Waitaha

I te tau 1974 ka tohua a Te Awaroa (Bill) Nēpia hei pouako Māori motuhake ki Te Whare Wānanga o Waitaha. I tauira ia i tōna hōtaka ako ki tērā i mahia e Dewes ki Te Whare Wānanga o Te Ūpoko o Te Ika. Nā te korekore o ngā whakataringa Māori whai tohu, ka tohua e Nēpia te kaimātai tikanga tangata a Margaret Orbell kia ako, kia whakawhanake hoki i te karahipi tuhinga Māori. Nō te matenga o Nēpia i te tau 1987, kāore he piki tūranga hei whakakī i te whāwhārua. Nō reira ka tohua ko Orbell hei tumuaki mātauranga Māori.

I te tau 1990 ka tohu a Te Matawhānui ki Te Whare Wānanga o Waitaha kia riro mai tētahi tūnga tumuaki mātauranga Māori. Nō te tau 1991 ka tohua ko Roger Maaka ki te tūranga. 

Te Kunenga ki Pūrehuroa

I te tau 1971 ka tohua ko Hugh Kāwharu hei heamana mō te kura mātai tikanga tangata ki Te Kunenga ki Pūrehuroa. Nānā i whakatū te mātauranga Māori ki te wāhanga mātauranga tikanga tangata hei whakatari i ngā kaikōrero Māori kia akohia te reo. Ka whai anō te kaiārahi o te hōtaka a Āpirana Ngata i te tauira rūmaki reo Māori a Dewes. Ara anō te hunga reo Māori ka whakaū i ngā mahi a te hōtaka pērā i a Taiarahia Black, ka whakatūhia a Mason Durie hei heamana mō te mātauranga Māori i te tau 1988. Nāwai ka panonitia hei tari motuhake. 

Te Whare Wānanga o Waikato

He rautaki anō tō Te Whare Wānanga o Waikato. Ka mairanga a James Ritchie i te whakatūnga o te pūtahi rangahau mātauranga Māori, ā, i te tau 1972 ka whakawahia ko Te Kotahi Mahuta hei ringa tohu. Ka aropū ngā ako a te wāhanga Māori ki te reo ā-waha me ngā tikanga. Ara anō te pūtahi i aropū ki te rangahau.

I whakaputaina e te pūtahi rangahau ngā raupapatanga pepa e pā ana ki te noho a te pāpori, te ōhanga me ngā tatauranga taupori e pā ana ki ngā iwi o Waikato. Ko te hua o ēnei pepa ko te pūrongo mō Tainui i whakaputaina i te tau 1983. Ko tōna kaupapa he whakatewhatewha i te noho a te iwi me te para i te huarahi mō te whakatainga tiriti a Tainui me te Karauna.

Te Whare Wānanga o Ōtākou

I te tau 1983 ka whakauru te Whare Wānanga o Ōtākou i te mātauranga Māori. I te tau 1995 ka kitea e te aromatawai he iti rawa ōna kaimahi e whai tohu ana ki te ako. Ko te urupare a te whare wānanga, he tohu ia Tania Ka’ai ki te tūnga ahorangi mātauranga Māori. Whai muri ka pakari ake ngā mahi i te whakawahinga o Muru Māra ki te tari. 

Ngā tohu a ngā kaimahi

I te tau 1999, e toru o ngā tari Māori e whitu e ārahina ana e tētahi ahorangi. I tua atu i te ako tauira, he whakangungu, he whakawhanake kaimahi te aronga. Tēnā ka riro mahi te kaimahi teina, me whakauru rātou ki te tohu paerua, tohu kairangi rānei. 

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Ranginui Walker, 'Ngā tari Māori - Te whakawhānui ki ētahi atu whare wānanga', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-tari-maori/page-4 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Ranginui Walker, i tāngia i te 22 Oct 2014