Āpirana Ngata
Ko Āpirana Ngata te kaiwhakaū i te ako o te mātauranga Māori ki roto i te whare wānanga. Kāti ko Ngata te Māori tuatahi kia whakapōtaengia ki te whare wānanga i Aotearoa i te tau 1893. He pūkōrero, he tautōhito hoki a Ngata i whakangungua ki ngā kōrero tuku iho. He pūkōrero tōna matua nō tōna iwi, ā, he nui ngā whakahekenga kōrero i tau ki runga i tana tama. Nō muri ka uru a Ngata ki te Rōpū Poronīhia i a ia tonu i te whare wānanga. Atu i te tau 1938 ki te tau 1950, koia te perehitini o te rōpū. Nānā te kohinga puka mōteatea o Ngā mōteatea i kohi i tuhi, he manukura rongonui. Nānā tonu i hautū i ngā akoranga e pā ana ki a Ngāti Porou e kī ana ko Rauru-Nui-a-Toi.
Te kauhau i ngā kōrero
I te tau 1865 ka whakaae te tohunga o Ngāti Kahungunu a Moihi Te Mātorohanga ki te tuku i ngā kōrero a ōna kauheke, pērā i ngā kōrero mō te orokohanga, te tūhuratanga me te nohotanga o Aotearoa, ngā whakapapa me ngā tīpuna, me ngā mahinga rongonui a ngā iwi. Ko tētahi o ngā kaiwhakarongo ko Hoani Te Whatahoro Jury, ā, nānā i tuhi ngā kōrero. I te tau 1910 ka tukuna ōna tuhinga ki Te Whare Taonga o Aotearoa, ā, ka tāruangia ngā kōrero e Te Pēhi. Ka noho ko ēnei kōrero hei hīnātore mā Te Pēhi me S. Percy Smith mā ki te ao Māori.
Te Poari Rangahau Māori
E pūmau tonu ai te mātauranga Māori ki roto ki ngā pūnaha o te mātauranga, ka waihanga a Ngata i te poari rangahau Māori i te tau 1923. Ko te whāinga he mairanga i te rangahautanga o te reo me ngā tikanga Māori, me te whakaputa anō i ngā mahi a ngā kaimātai momo tangata pērā i a Te Pēhi rātou ko Te Rangi Hīroa, ko Henry Skinner. I whakaputa anō te poari i a Te Wānanga, he hoa tauwhāinga nō te Hautaka a te Rōpū Poronīhia. E toru ngā putanga a Te Wananga i whakaputaina i ngā tau 1929 me 1930.
Ngā tuhinga Māori
I te tau 1926 ka whakatau atu a Ngata i te whakaaro ki te Whare Wānanga o Aotearoa kia whakaurua te reo Māori hei kaupapa i roto i te tohu paetahi. I wawata ia kia whakamāmā i te whakataunga atu i tōna makanga i te reo Māori ki te wāhanga o ngā reo tāwāhi. I te whakataunga atu o tēnei whakaaro ki te whare wānanga, ka whakapae ētahi kāore he tuhinga tūturu tō te reo Māori hei tautoko i te hōtaka. Ka tohu a Ngata ki ngā tuhinga whānui a Kerei e kī ana ko Nga mahi a nga tupuna me Nga moteatea, tā White puka e kī ana ko Ancient history of the Maori me ngā niupepa Māori, tae atu ki ngā tuhinga kōrero a Te Mātorohanga rātou ko Te Whatahoro Jury, ko Pita Kapiti, ko Te Rangiuia.
Ngā mōteatea
Ko tā Ngata īnati ki ngā tuhinga reo Māori ko tana kohinga o ngā mōteatea Māori i whakaputaina i te tau 1924 hei kīnaki ki te niupep Māori o Te Toa Takitini. Nāwai ka whakaputaina ēnei kōrero e te Rōpū Poronīhia ki roto ki ngā putanga e whā o te puka e kī ana ko Ngā mōteatea. Nō te tau 1959 ka whakaputa te putanga tuatahi.
Te takaroa a ngā whare wānanga
Kātahi ka whakaaea mai e te Poari Ako o Aotearoa i te reo Māori hei kaupapa o te taumata tohu paetahi, engari kīhai i whai kiko tērā whakaaro. I roto i te 20 tau ka whakapau kaha a Ngata ki te waihanga pūkengatanga Māori engari auare ake te riro mai he pūtea. I te hui rangatahi Māori i te Whare Wānanga o Tāmaki-makaurau, ka whakamanahia te mōtini kia waihangatia te whare kōrero Māori hei whakatairanga i te mātauranga Māori ki ngā whare wānanga, pērā i te Whare Wānanga Kāreti o Tāmaki-makaurau, te Kura Takiura o Tāmaki-makaurau, me Te Whare Taonga o Tāmaki-makaurau. Nō te pakarutanga o te Pakanga Tuarua o te Ao ka whakairihia ērā kaupapa ki te pakitara.