Kōrero: Ngā māngai

Whārangi 5. Te whai kanohi kaunihera

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kore whai wāhi i mua

Nō te rahi haere o ngā māngai Māori ki te Pāremata ki raro i te ture MMP ka pātaihia he aha i iti noa iho ai ngā Māori ka tohua ki ngā kaunihera. Hei tauira, i mua i te kōwhiringa o Ray Ahipene-Mercer ki te kaunihera o Te Whanganui-a-Tara, kotahi noa iho te kaikaunihera Māori o te rohe o Te Whanganui-a-Tara (i te tekau tau 1960). Ko Ahipene-Mercer tētahi o te 20 kaitōrangapū Māori o ngā kaunihera puta noa i Te Whanganui-a-Tara, ahakoa 1,000 kē ngā kaitōrangapū o tērā rohe. I te tau 2007, e 5 ōrau noa iho o ngā kaitono angitū he Māori, ahakoa 14 ōrau te taupori he Māori.

Ralph Love

I te kōwhiringa mō te kaunihera o Te Whanganui-a-Tara i te tau 1962 ka eke ko Mākere Rangiātea Ralph Love ki te Kaunihera o Te Whanganui-a-Tara. I taua tau anō ka piki tana irāmutu a Peter Love ki te Kaunihera o Pito-one. Ko Ralph Love te hēkeretari matua mō ngā māngai Pāremata Māori a Eruera Tirikātene rāua ko tana tamāhine a Whetū Tirikātene. I te tau 1965 ka piki ia ki te tūranga koromatua o Pito-one. Ka whakawahia ia hei tā.

Local Government Electoral Amendment Act 2002

Nā te hanganga ture o te Local Government Electoral Amendment Act i te tau 2002 ka āhei ngā whakahaerenga ā-rohe te whakamahi i ētahi āhuatanga hei whakamana i te manaaki a te Karauna i ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi. Otirā ka whai wāhi hoki te Māori ki ngā tukanga whakatau o ngā kaunihera rohe.

Ngā tūru Māori

Ko tētahi huarahi he tuku mā ngā kaipōti kei te rārangi Pāremata Māori e kōwhiri ngā kaitono Māori kaunihera. Engari tae rawa ki te tau 2011, he tokoiti noa iho ngā kanohi Māori kei ngā kaunihera o te motu. Heoi ko tētahi whetū tārake ko te Kaunihera ā-rohe o Te Moana-a-Toitehuatahi. I te tau 2004 ka whakatūria ngā tūru Māori, he mea pōti e ngā kaipōti kei te rārangi Māori. E toru ngā tūru Māori kei roto i te poari 13 te rahi. E 27.5 ōrau te taupori o taua rohe he Māori. I te tau 2014 ka pōti te Kaunihera o Ngāmotu kia hangaia he wāhanga.

Te ngana kia whai wāhi

I te Poutūterangi o te tau 2011 ka tuhi reta te kaikōmihana take ā-iwi a Joris De Bres ki ngā kaunihera o Aotearoa. E ai ki a De Bres, ‘that your Council this year consider the option of establishing Māori seats or constituencies … Māori constituencies have been operating successfully in Environment Bay of Plenty since the 2004 elections. They were also recommended by the Royal Commission on Auckland Governance for the new Auckland Council, although the Government instead opted for a Statutory Board. … I would ask that as a first step, the Council engages with local tangata whenua on the issue, in order to ascertain their preferences’ (mā te Kaunihera e āta whakaaro i tēnei tau te kōwhiringa tūru Māori...Kua pai te haere o ngā tūru Māori i Te Kaunihera ā-Rohe o te Waiariki mai i ngā pōtitanga i 2004. I taunakitia ngā tūru e Te Kōmihana a te Karauna mō te Mana Whakahaere o Tāmaki-makau-rau mō te Kaunihera hōu o Tāmaki Mākaurau, engari i kōwhiria kētia he Poari ā-ture.... Ko taku tono i te tuatahi, me kōrero te Kaunihera ki te mana whenua mō te kaupapa nei, kia kite he aha ō rātou hiahia).’1

Te taone nui o Ākarana

E ai ki ngā tūtohu a te Kōmihana Karauna mō Ngā Whakahaere o Tāmaki-makaurau (2009) me whakatū ngā tūru Māori e toru ki te Kaunihera o Tāmaki-makaurau. E rua mō ngā mātā waka (80 ōrau te taupori Māori o Tāmaki), kotahi mō te mana whenua (20 ōrau o te taupori Māori o Tāmaki). I taua wā kāore he Māori i te Kaunihera Tāone o Tāmaki, i te Kaunihera ā-rohe o Tāmaki rānei. 10 noa iho ngā mema (250 ngā mema) Māori i ngā kaunihera puta noa i te rohe.

Ka whakahē a Nāhinara i ngā tūru Māori, engari nā ngā whakataritari a ngā Māori ka whakatūria tētahi poari Māori me ngā mema tokoiwa. Tokowhitu ngā mema nō te mana whenua, e rua nō ngā mātā waka. He mea whakamana ēnei tūnga e te Minita mō ngā Take Māori me te urupū minita. Arā anō ngā ketuketu mō te maha o ngā tūnga mana whenua, me te iti o ngā tūnga mō ngā mātā waka. E rua ngā māngai o te poari Māori hou kei a rāua ngā mana pōti ki ngā komiti 11 (18 ngā komiti) o te kaunihera. Ka tumeke a Tauiwi i runga i te pōhēhē kāore he mana o te poari Māori. I te tau 2011 ka tuku te koromatua o Tāmaki a Len Brown i tāna tautoko kia whakatūria ngā tūru Māori.

Ngā painga mō te whai kanohitanga

I te tau 2010 ka rangahau te Kōmihana Tika Tangata mena i whai whakaaro anō ngā kaunihera ki ngā tūru Māori. I kitea i taua rangahau ko te Kaunihera o Whakatāne tērā i whakahaere i tētahi pōti tatau e pā ana ki ngā tūru Māori. E 30 ōrau i whakaae ki ngā tūru. I kōrero hoki te Kaunihera o Tai Tokerau ki te Raki mō tōna tautoko mō ngā tūru Māori, ā, kei te tirohia e rātou te take i te tau 2011.

I te Hakihea o te tau 2010 ka whakahau te kāwanatanga Nāhinara i tāna arotake i ngā whakahaerenga ture o Aotearoa, tae atu ki ngā take e pā ana ki te whai kanohitanga o te Māori: te whiringa pōti Māori, te whai wāhi a te Māori me ngā tūru Māori ki te Pāremata me ngā kaunihera. Ko te Pirimia Tuarua ko Bill English rāua ko te Minita Take Māori ko Pita Sharples ngā kaiārahi i te arotake.

Kupu tāpiri
  1. Joris De Bres (reta), 31 Poutū-te-rangi 2011, http://www.hrc.co.nz/newsletters/wp-content/uploads/2011/03/31-March-2011.doc (i tirohia i te 5 Mahuru 2011). Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rawiri Taonui, 'Ngā māngai - Te whai kanohi kaunihera', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-mangai/page-5 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Rawiri Taonui, i tāngia i te 20 Jun 2012, reviewed & revised 15 Jul 2016