Kōrero: Taupori Māori

Whārangi 3. Te whakamauitanga o te taupori, 1900–1945

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Mai i te mate ki te ora

I te māhutatanga ake o te rautau 1900 ka tīmata te whakamāui ake o te taupori. I te huringa o te rautau ka whai hua ngā kaupapa hauora Māori a ngā rata pērā i a Māui Pōmare me Te Rangihīroa, ā, ka kake ake te oranga o te Māori ki tua atu o tērā i te tutakinga tuatahi ki te Pākehā.

Te whakarahi ake i ngā whānautanga

I tokomaha ake te iwi nā te rahi ake o ngā whānautanga mai, inā ia te hekenga o ngā pānga kino o ngā tahumaero hōu, ā, tokoiti ake te hunga mate ana. I waenganui i te tau 1901 me te tau 1945 ka āta piki te toi oranga , ā, nō te tau 1945 kua kake ngā tau o te ora ki te 49 tau te pakeke. He maha ngā kaupapa i pēnei ai, pērā i te whakawhiwhi mahi hōu me ngā hōmaitanga penihana i hua ake i te Ture Haumaru Papori o te tau 1938.

Te whakakore i te taipoi

I te tau 1924 ka kī ake a Te Rangi Hīroa ‘no longer accept disease and death with fatal resignation ... in districts where typhoid has occurred, over 2,000 inoculations against the disease have been made. The Tokotoko rangi (“Spear from heaven that sweeps away food and man”) … no longer makes thrusts that go unparried' (e kore anō te Māori e whakaae kia tuohu ki ngā tahumaero me te mate...tae rawa ki ngā rohe i puta ai te mate taipoi, ā, kua rongoātia rātou ki taua tahumaero. E kore anō ngā ākī o te Tokotoko rangi (e ngāro ai te kai me te tangata)...e kore te karohia).1

Te matotoru

Nō te tau 1921 e 4.2 te rahi o ngā Māori ki ngā tangata Pākehā 100 te maha. Heoi e rua ngā rohe matotoru ana te Māori : ko te Tai Tokerau me te Tai Rāwhiti. Ki te rohe o Hokianga he rahi ake ngā Māori i te Pākehā, ā, ki Pēwhairangi e 64 ngā Māori ki ngā Pākehā 100. Nā te tūpuhi o te whenua ki ēnei wāhi, nā te kino rānei o ngā rori ka āraitia te noho Pākehā. Heoi ki Tāmaki kotahi te Māori ki ngā Pākehā 100, ā, ki Te Waipounamu ko Waitohi me Wairau anake ngā wāhi i nui kē ake i te kotahi Māori ki ngā Pākehā 100.

Te noho rawakore

I te tau 1940 ka whakanui ngā kaikauhau i te whakaoranga ake o te taupori Māori engari ka kōrero anō rātou i ngā wero mō te whakawhanaketanga o te taupori. Ko tētahi take nui ko te rawakore tonutanga i roto i te taha papori me te ohanga Māori. I te tau 1945 e 20 tau te iti iho o te oranga Māori i te Pākehā. I ngā tau o te 1930 ka rangahau a Tākuta Harold Turbott i ngā kaingā Māori o te Tai Rāwhiti, ā, ka kitea te korekai me te rawakore e hau whānui ana i reira, ā, puta noa pea i te motu. Ahakoa te āta kake haere o te āhua noho ā-Māori me te pāheketangā o tokomaha e mate ana, i te noho muna tonu te oranga Māori.

Ohanga utu mahi

I te murutanga atu o ōna rawa tuku iho ki te hao me te hauhake kai, kua tahuri atu te Māori ki ētahi atu oranga mōna, ā, ka kitea i roto i ngā ahumahi me ngā mahi ihuoneone i karangahia atu ai rātou i ō rātou kāinga. He pai te utu o te kuti hipi me te mahi mīti i ngā marama mahi, heoi i te paunga atu o ērā marama kua uaua anō mō ngā kaimahi me ō rātou whānau, mena hoki ka whakarērea ngā māra ki te kāinga .

Kupu tāpiri
  1. Te Rangi Hīroa, ‘The passing of the Maori.’ Transactions and Proceedings of the Royal Society of New Zealand 55 (1924), wh. 367. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Ian Pool rāua ko Tahu Kukutai, 'Taupori Māori - Te whakamauitanga o te taupori, 1900–1945', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/taupori-maori/page-3 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Ian Pool rāua ko Tahu Kukutai, i tāngia i te 5 May 2011, reviewed & revised 27 Sep 2018