He korero whakarapopoto
Te rohe
Ko te rohe o Te Whānau-ā-Apanui iwi kei te Tai Rāwhiti, kei te kūititanga atu i Te Taumata-ō-Apanui ki Pōtaka. He wāhi nui te moutere o Whakaari rāua ko te maunga o Whanokao ki te iwi.
Apanui Ringamutu
Ko te whāea o Apanui ko Rongomaihuatahi i heke mai i a Porourangi, te tipuna nui o Ngāti Porou, nō te waka o Horouta. Ko tōna matua a Tūrīrangi he uri nō Tamatekapua o te waka Te Arawa, rāua ko Ngāriki o te waka Tauira. I te wā i kawea e Rongomaihuatahi a Apanui kia kite i ōna whanaunga i Ōmāio, ka tukuna he whenua ki a ia. Nā ōna toto rangatira ka tapaina te iwi o taua takiwā ki tōna ingoa arā, Te Whānau-ā-Apanui.
Tokowhā ngā wāhine a Apanui, tokomaha āna tamariki, mokopuna. Ka whakanuia tana tama a Tūkākī i roto i ngā kōrero o ngā whakairo me ngā tukutuku o te wharenui kei Te Kaha. Ā tōna wā ka tū a Tamahae, te tama a Tūkākī, ko te tino toa o te iwi.
Te patu tohorā
I ngā tekau tau o 1820, o 1830 ka akona e ngā kaipatu tohorā Pākehā te iwi ki te patu tohorā. He ahumahi nui tēnei mō Te Whānau-ā-Apanui i ngā tau tōmua o te rau tau atu i 1900. Ka tōia ngā tohorā ki uta, ka tahuna kia rewa te hinu ki ngā kōhua nui rawa atu.
Ngā mahi ahuwhenua
I te rau tau 1900 ka tahia te whenua hei pāmu kau, pāmu hipi, miraka kau hoki. I roto i ngā tau, tokotoru ngā tāngata o te iwi kua toa i te Ipu Ahuwhenua. Engari i te tekau tau atu i 1980 ka uaua te whai oranga i ngā pāmu ririki.
Te Whānau-ā-Apanui i tēnei rā
I te rau tau 1900, tokomaha ngā tāngata i hūnuku ki ngā tāone, ki tāwāhi hoki ki te kimi oranga mō rātou. Hāunga tērā ka noho tonu ētahi ki te rohe. Nō te tekau tau atu i 1990 kua whakatūria e te mana whakahaere, e Te Rūnanga-o-te-Whānau, ētahi whakahaerenga hao ika. I tua atu kei te whakahaerehia ngā umanga whai hua pēnei i ngā ngahere paina me ngā ratonga āwhina ki te hapori.
Tatū ki te tau 2013, tata ki te 13,000 ngā uri o Te Whānau-ā-Apanui.
