Kōrero: Te Whānau-ā-Apanui

Whārangi 4. Te ōhanga i muri i te taenga mai o te Pākehā

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā ahuwhenua ki tai

I te tau 1769 i tuhi a Kāpene Kuki mō te huhua o ngā kāinga kei te taha moana, te nui o ngā māra, te tini tāngata ki ngā pā me ngā papakāinga. Heoti, kāore ngā tāngata whai tōmua i hiahia ki ngā whenua o Te Whānau-ā-Apanui i te mea kāore he whanga wai hōhonu i te rohe, he tawhiti rawa hoki i ngā mākete hokohoko.

Te patu tohorā

Ko ētahi o ngā Pākehā tuatahi kia tae ki Aotearoa ko ngā kaipatu tohorā rātou ko ngā kaihokohoko. I akohia e ngā kaipatu tohorā o Amerika, o Nōwei, o Wīwī, ngā tāngata whenua ki te patu tohorā. I moe ētahi o rātou ki ngā wāhine o te iwi ā, kei te rohe o Te Whānau a Apanui tonu ō rātou uri e noho ana.

Kia tae ki ngā tau tōmua o te rau tau atu i 1900 ko te mahi patu tohorā te kaipakihi tino nui, hei kaupapa mahinga tahitanga hoki mā Te Whānau-ā-Apanui. Ko ngā moni hua mai i te mahi hinu tohorā i whakapauhia ki ngā kaupapa hapori pērā i te waihanga wharenui, wharekarakia hoki.

Nō te tau 1924 ka patua te tohorā whakamutunga ki Te Kaha.

Ahuwhenua

Ko tētahi anō o ngā kaipakihi matua i ngā tau tōmua o te rau tau 1900 ko te ahuwhenua. Nā ngā mahi poro rākau ka wātea te whenua e āhei ai ngā pāmu whakamōmona kau, ngā teihana hipi me ngā punua pāmu miraka kau. Nā te tīmatanga o te Mahi Whakapakari Whenua Māori (Native Land Development Scheme) ka ū ngā mahi miraka kau. I te tau 1925 ka whakatuwherahia te wheketere miraka kau o Te Kaha.

Ko Wiremu Swinton o Raukōkore te kaiahuwhenua Māori tuatahi kia riro i te Ipu Ahuwhenua i te tau 1932. Ko ētahi atu tāngata o Te Whānau-ā-Apanui i riro i tēnei ipu ko Wiremu, te tama a Swinton, rāua ko Tikirau Karehana.

Te tau e 1960 tae noa ki ēnei rā

Nō te tau 1961 ka oti te huarahi o te Tai Rāwhiti, ka nui ake te haere mai o te hunga tāpoi.

Kia tae ki te tekau tau atu i 1980 kua kore e puta he oranga i te miraka kau me ētahi atu mahi ahuwhenua pakupaku. I pā te kino ki a Te Whānau-ā-Apanui i te hokona a te kāwanatanga i ōna rawa tūmatanui. Nō te katinga o te poutāpeta o Te Kaha ka heke iho anō te wairua o te iwi.

He rite a Te Whānau-ā-Apanui ki ētahi atu iwi, arā, ko ētahi o te iwi i noho ki te wā kāinga, ki te tukituki i ngā ahi kā, ko ētahi o te iwi i hūnuku ki rohe kē, ki whenua kē. Tini te tangata i wehe atu i te rau tau 1900, nā ngā pakanga o te ao, nā te whai i te mātauranga, nā ngā whakangungu mahi me ngā tūranga mahi hoki.

Mai anō i ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1990 kua whakahaerehia paihia e te manatū o te iwi (Te Rūnanga-o-te-Whānau) āna rawa hao ika. Kua kaha haere tana whakauru ki ngā kaupapa ratonga hapori me ētahi atu whanaketanga ōhanga. Ko te nuinga o ngā ngahere paina kei runga i ngā poraka whenua e tipu ana, ka topea ā mua o te tau 2025. Kua tīmata te whakangao moni ki ētahi atu ahumahi pēnei i tētahi pae tukutuku pārongo hangarau.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Roka Paora, 'Te Whānau-ā-Apanui - Te ōhanga i muri i te taenga mai o te Pākehā', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whanau-a-apanui/page-4 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Roka Paora, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 10 Feb 2015