Kōrero: Te whakamārama reo ā-tuhi, ā-waha hoki

Whārangi 1. Ngā whakamāoritanga tuatahi

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

He paku rerekē nei te tikanga mahi o te kaiwhakamārama reo ā-tuhi me te kaiwhakamārama reo ā-waha. Ko te kaiwhakamārama reo ā-waha ka whakamārama wawe i te kupu kī. Ko te kaiwhakamārama ā-tuhi ka mahi ki ngā tuhinga, me te aro ki te hopu i te tikanga o te kōrero. 

Ko Tupaia rāua ko Kuki

Nō te whānau reo o Te Moananui-a-Kiwa te reo Māori. Nō konei ka noho te rangatira o Tahiti a Tupaia hei kaiwhakamārama reo mā Kāpene Kuki i tōna haerenga tuatahi ki Aotearoa i te tau 1769. I Tūranganui-a-Kiwa ka rokohangatia ngā Māori i runga i ngā waka e rua. Ka whakatata atu ki te kaipuke, ā, ka whakawhiti kōrero rāua ki a Tupaia. He mārama tonu ngā whakawhitiwhiti kōrero a te hunga nei.1

Te whiunga kupu a te Atua

Nō tētahi pō i te tau 1845, ka oho ake te mihinare a Robert Maunsell i te auau o te kurī. I tōna ohonga, e mura ana tōna whare, ā, ka wera hoki tāna whakamāoritanga o te Paipera Tawhito. 13 tau i muri mai, ka whakatau ake a Maunsell. ‘Kua oti te kupu a te Atua te tā ki te reo Māori … tiwhatiwha katoa te ao i ngā tau 13 ki mua, i te weranga o tōku whare, o ōku pepa me ōku tuhinga i roto i te haora me te hāwhe.’2

Ko Ruatara rāua ko Marsden

Nō te tīmatatanga o te noho a te Pākehā ki Aotearoa, me whakawhitiwhiti kōrero rātou me te Māori e puta ai te ihu. He tūranga hira tō te kaiwhakamārama reo ki ngā taha e rua. Ko te rangatira o Ngāpuhi ko Ruatara tētahi i whai i ngā mihinare pērā i a Samuel Marsden ki roto o Pēwhairangi i te tau 1814. Nāna i whakamāori te kauhau a Marsden i te Kirihimete i taua tau. ‘Ka kī atu ngā Māori ki a Ruatara, tē āro i a rātou te tikanga o aku kōrero. Ka whakahoki ia kia kaua rātou e māharahara, māna tonu e whakamārama ngā kōrero. I te mutunga o taku kauhau, ka whakamārama ia i aku kōrero ki te minenga.’3

Ko Dicky Barrett 

Ko te hunga Pākehā i noho ki waenganui i te Māori, ā, i ako ki te reo i kīia he Pākehā-Māori. Ko tētahi o ngā Pākehā nei ko te kaihoko ko Dicky Barrett. E ai ki a Henry Williams ko ia te kauwaka kawe whakaaro i waenganui i te Kamupene o Niu Tīreni me te Māori’.4 Heoi ko te reo Māori a Barrett nā ngā kaipatu wēra i homai, ā, i ōrite ki te kūkū Ingarihi a ngā Hainamana’. Nāwai ka kitea e te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi he koretake a Barrett hei kaiwhakamārama reo, arā, i te tāpaetanga hoko o tētahi whenua, kīhai ia i whakamārama tika i ngā kōrero ki ngā Māori’.6

Te whakamārama i ngā Karaipiture

Nāwai ka taunga ētahi mihinare ki te reo Māori, ā, he nui ngā whiti o Te Paipera me ētahi atu tuhinga Karaitiana tapu i whakaputaina ki  te reo Māori. Nō te tau 1837, kua oti kē i a William Williams te whakamāori i te Paipera Hou me te nuinga o te puka o ngā īnoi whānui. I kite a William Colenso i te uaua o te whakamāori i te kupu kōrero. E ai ki a ia he reo tohunga te reo Māori … ko tōna oro, ko tōna iere, ko ōna kupu whakawhāiti, ko tōna whānuitanga, he mea mīharo … e whai hua ana ngā tikanga maha i roto i te reo … tata tonu e kore e taea te whakamārama ki te reo Pākehā.’7

Kupu tāpiri
  1. James Cook, Voyages in the southern hemisphere, 12 October 1769, http://southseas.nla.gov.au/journals/hv23/302.html (pātengi raraunga 6 Hune 2014). Back
  2. Church Journal, 10 November 1858, p. 117. Back
  3. ‘Memoir of Duaterra.’ Historical records of New Zealand, edited by Robert McNab. Vol. 1. Te Whanganui-a-Tara: Government Printer, 1908, p. 363, http://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-McN01Hist-t1-b7-d39.html (pātengi raraunga 6 Hune 2014). Back
  4. Quoted in Trevor Bentley, Pākehā Māori: the extraordinary story of the Europeans who lived as Māori in early New Zealand. Tāmakimakaurau: Penguin, 1999, p. 173. Back
  5. G. Clarke Jnr, quoted in Te Whanganui a Tara me ona takiwa: report on the Wellington district. Te Whanganui-a-Tara: Waitangi Tribunal, 2003, p. 52. Back
  6. Te Whanganui a Tara me ona takiwa, pp. 52, 63. Back
  7. W. Colenso, ‘Contributions towards a better knowledge of the Maori race.’ Transactions and Proceedings of the New Zealand Institute 11 (1868), p. 82, http://rsnz.natlib.govt.nz/image/rsnz_11/rsnz_11_00_0101_0082_ac_01.html (pātengi raraunga 16 Hune 2014). Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mark Derby, 'Te whakamārama reo ā-tuhi, ā-waha hoki - Ngā whakamāoritanga tuatahi', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-whakamarama-reo-a-tuhi-a-waha-hoki/page-1 (accessed 23 April 2024)

He kōrero nā Mark Derby, i tāngia i te 22 Oct 2014