He mea nui i te ao Māori onamata kia toa te tangata ki te kaiaka. He rite ngā hākinakina ki ngā mahi a Tū, kia waia ai te toa ki ngā koringa me ngā nekehanga e tika ai i roto te pakanga, kia kaha ai, kia pakari ai, kia manawaroa ai.
Para whakawai
Ko te para whakawai (ko te whakahoro rākau, ko te whakatū riri, ko te riri tākaro), he mau rākau pērā i te patu, pērā i te taiaha. Ka ako te rangatahi ki ngā nekehanga o te tinana, ka whakangungua ki ngā rākau a Tū kia mōhio ai pēhea te karo i te whiunga mai o te rākau.
Ka ako hoki i ngā karakia me ngā kīanga tika mō te pakanga. Ko ētahi he ātahu whakakaha i te toa, whakangoikore hoki i te hoariri.
Ka whakangungua ngā taiohi e tētahi toa i kīia he ika a Whiro, he matatau, he mōhio ki te mau rākau. Ka naomia atu te kōrari mō ngā whakangungu.
Ka tākaro ngā tamariki i ngā tākaro āhua rite ki ēnei hākinakina, hei ētahi wā kua tahuri rātou ki te hanga tauira o te pā.
Me tuku karakia
I ngā mahi katoa a te Māori ahakoa he aha, he mea nui te whai i ngā kawa, he mea nui pērā tonu i te taha tinana. Hei tauira, ka tuha te kaimamau ki ōna ringaringa me te taki i te karakia nei:
Taku uaua ko te rangi e tū nei
Taku uaua ko Papa e takoto nei
Whiri kaha, toro kaha te uaua.
Te mamau me te mekemeke
Ko te mamau (te whātōtō, nonoke, tākaro mamau, rongo mamau, tākaro ringaringa rānei) i heke mai i te atua rā a Urutengangana, ka mutu he pai tēnei tākaro wāhine mai tāne mai. Mō te mamau, he mea nui te taha tinana me te taha hinengaro me ngā karakia e tika ai.
Nō te taenga ake o te Pākehā, kātahi ka nui atu te whai a te Māori i te mekemeke. Ko te kupu ‘meke’ me te kupu ‘moto’, mō te kuru i te tangata i tō ringa.
Te omaoma me te pekepeke
Ko ngā omaoma, mō ngā omanga poto ki ngā omanga manawaroa. Kīia ai ngā reihi ko ngā tākaro omaoma. I ētahi wā ka mate ngā kaioma te waha kōhatu taumaha rawa atu. Ko te taupiripiri he omanga roa takirua, ka mau tō ringa ki te kakī o tō hoa.
Ko te pekepeke anō tētahi tākaro, kīia ai e ngā iwi o Te Tai Tokerau ko te tākaro tūpeke. Ko te rērere te pekenga roa, ko te tūtoko he peke me te toko rākau.
He reka te kūmara tāhae
Ko Te Houtaewa he uri whakaheke nā Te Ikanui o Te Aupōuri. Tērā te wā i kuhu a Te Houtaewa ki te tāhae i ngā kete kūmara e rua i tētahi kāinga o Te Rarawa i Ahipara, ka kitea ka whāia e ngā toa. Ahakoa te taumaha o ngā kete e rua, ka mahue ngā toa rā ki muri, ka hoki pai ai a Te Houtaewa ki Te Kao. I omangia e ia te roanga ake o Te Oneroa-a-Tōhē (Ninety Mile Beach) i tēnei omanga. Tatū rawa ki ēnei rā ka tū he omanga ā-tau ki tātahi hei maharatanga mō tēnei omanga roa.
Porotēteke
Ko te porotēteke (pōteketeke, pōtēteke, turu pēpeke) he whakamātautau i te kaha me te tūtika o te toa.
Makamaka
Ko te makamaka – te maka tao, teka, kōhatu – he mahi nā Tū, ka mahia hoki i te wā o te kore whawhai.
Ko te tao te ingoa o te rākau whiu. Ko te ‘toro’ me te ‘kōkiri’ mō te maka i te teka me te tao pēnei i te tākaro ‘bowls’ a te Pākehā, ko te ‘tīmata’ me te ‘paka’ mō te maka i te teka me te tao pēnei i te maka i te tākaro ‘kirikiti’ a te Pākehā.
Ki Te Tai Rāwhiti, ko te makamaka rākau te makamaka tao mānuka, āhua 1.8 mita te roa, e 2.5 henemita te mātotoru.
Ko te para mako he tākaro nā ngā toa whakangungu, arā, he maka, he karo i ngā tao rākau mako. Tērā te para toetoe (wewero toetoe rānei) he rite ki te para mako engari kāore i pērā rawa te pakari, ka takarohia e ngā tamariki me ngā tao kākaho.
Whakatūria ai ngā whakataetae maka kōhatu e 20 ki te e 30 kirokaramu te taumaha. Ka naomia atu te kōtaha te maka me te tīpao hei maka i ngā kōhatu iti iho.
Ko te kōtaha he wepu maka i te tao. Ko tā ngā tamariki kōtaha kīia ai he kakere, arā, ka titia te rākau koi ki te kūmara ka maka ki te hoa tākaro.
