Kōrero: Te Māori i te ohanga

Whārangi 8. Ohanga Māori i te timatanga o ngā 2000

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Tērā te ripoata a te New Zealand Institute of Economic Research nō te tau 2003 e whakamārama ana i te tikanga o te ohanga Māori.

E ai ki tā mātou whakamāramatanga, ko te ohanga Māori, ko ngā umanga me ngā whakahaerenga ‘Māori’. Ka uhia te whakamahinga o ngā rawa Māori, ngā umanga o ngā mahi ā kiri Māori, ngā whakahaerenga moni e pā ana ki te tikanga Māori, ngā mahi e pā ana ki te tangata Māori, me ngā kāinga e whiwhingia e te Māori.

Whakaputanga

Ko te ahuwhenua, te hī ika me ngā kāinga nō ngā kainoho he 75% o te putanga o te ohanga Māori i te tau 2007. Ko te ahuwhenua e $700 miriona, arā, 7.4% o te whakaputanga ahuwhenua o Aotearoa. Tata ki te 37% o te roherohenga hī ika o Aotearoa i whakahaeretia e te iwi Māori, ā, $299 miriona te ngā moni puta hī ika. Ō ngā tāngata e whiwhi ana ki ō rātou ake whare, 7% he Māori. Ko te wariu e $434 miriona. Ko te wariu o ngā tuku rawa o rāwāhi Māori i te tau 2000 e $650 miriona.

Heoi anō, i te Hune o 2009 ko te koremahi mō te Māori 10%, ā, 5% mō tauiwi.

Ngā umanga rerekē

Ahakoa te kaha uru o te Māori ki te ahuwhenua, te hī ika, me te hoko kāinga, ka rerekē haere ngā kaitukumahi me ngā ngira tuitui Māori i te timatanga o ngā 2000. Ka puta mai ngā umanga Māori e hāngai ana ki te mahi tāpoi, te mahi huatau me te mahi pikitia.

Te mahi ā kiri me ngā ngira tuitui

I te tau 1981 e 6,700 ngā tāngata mahi ā kiri. Tae atu ki te 2001 kua nuku ake ki te 17,100. I kaha te tupu o ngā tāngata Māori e mahi ā kiri ana i tā tauiwi i tēnei wa. Engari, 10% o te Māori i mahi ā kiri, ā, 22% o tauiwi i mahi ā kiri. Ka huri te mahi ā kiri mai i te taha ahuwhenua ki te taha mahi.

Ngā rōpū kaitiaki me ngā kaporeihana

E rua ngā tino hanganga i whakatipuria ki te whakahaere i ngā pānga whenua Māori, ko te rōpū kaitiaki ahuwhenua me ngā kaporeihana Māori. I te tau 2008, 129 ngā kaporeihana Māori me ngā rōpū kaitiaki ahuwhenua e 5,201 i whakahaere i rua hautoru o ngā whenua Māori. Ko te kaporehina o Wakatū, tētahi o ngā kaporeihana nui, tata ki te $250 miriona e wariu i te timatanga o ngā 2000. Tata ki te $90 miriona ngā rawa o te kaporeihana o Wairarapa Moana i te te timatanga o ngā 2000, he ono rākau, he pāmu te nuinga o ngā whakahaere.

Hui katoa, ko te wariu o ngā rōpū kaitiaki me ngā Kaporeihana neke atu i te $3 piriona i waenganui te tau 2005 me 2006.

Ngā whakataunga me ngā rawa o te tiriti

Hui katoa, ko te wariu o ngā rawa o Ngāi Tahu rāua ko Tainui nuku i te kotahi piriona tāra i te tau 2008. Ko ngā rawa e whakahaerehia ana te Ngāi Tahu Holdings e $600 miriona i 2008, ā, e $496 miriona ā Tainui Group Holdings.

I te tau 2008 i hainatia ai te whakataunga e tētahi rōpū whakaemi nō Ngāi Tūhoe, nō Ngāti Tūwharetoa, nō Ngāti Whakaue, nō Ngāti Whare, Nō Ngāti Manawa, nō Ngāti Raukawa nō ētahi iwi, hapū anō hoki o Te Arawa i tapaina ko te whakataunga ‘Treelords’. Ko te whenua ono rākau a te karauna e $195.7 miriona, ko ngā rēti mai i te tau 1989 kua tata ki te $223 miriona, ā, ia tau $13 miriona te moni puta.

Nō te tau 2009 neke atu i te $440 miriona te wariu o ngā rawa hī ika whakatau kua tukua ki ngā iwi e Te Ohu Kaimoana, te rōpū whakahaere i ngā rawa hī ika o ngā iwi i mua i te whakataunga whakamutunga.

Ngā rawa Māori

Hui katoa $16.5 piriona ngā rawa ohanga e whiwhia ana e te Māori mai i te 2005 ki te 2006, neke atu i te hua rua o te $7.5 piriona i te tau 2001. Ko te wariu o ngā umanga Māori neke atu i te $10 piriona.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Basil Keane, 'Te Māori i te ohanga - Ohanga Māori i te timatanga o ngā 2000', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-maori-i-te-ohanga/page-8 (accessed 26 April 2024)

He kōrero nā Basil Keane, i tāngia i te 11 Mar 2010