Kāinga
Noho rawa ai te Māori ki ngā wāhi mōmona i te kai, ki ngā takutai o ngā moana kī ana i te ika, te mātaitai, te wai māori, me ngā hiwi e anga nui ana ki te muri hei whakatipu māra. Kāre i tawhiti mai te ngahere hei hopu manu. Atu i te rau tau 1500, ka puea ake tēnei mea te pā.
Te rangatiratanga
Ko ngā whānau me ngā hapū te pūtake ake o te iwi. Ko te kaumātua te kaiārahi o te whānau, ā, ko te rangatira te kaiārahi o te hapū. Ko ngā mahi tapu e pā ana ki te mahi kai, mā te tohunga ahurewa e manaaki.
Ngā tipu o Hawaiki
Ka whakatō te Māori i ngā tipu i mauria mai e ngā kaumoana tōmua ake, ko te kūmara, te taro me te hue tērā. Nā te rerekē o te huarere, kīhai te kūmara i tipu i te roanga o te tau pērā i ngā takiwā pārū. Ka kainga te hue, ā, ka whakamahi te kiri hei pupuri i te wai me ngā kai.
Ka whakatipuhia anō ngā tipu māori, pērā i te karaka me te tī kōuka. Ka kainga te hua karaka, ā ko ngā aka me ngā tātā o te tī kōuka ka tunua hoki hei kai. Ko ētahi wāhi ka tahuna kia tipu ake te aruhe.
Te whanake
He wā ka tūpuhi ngā kai, ā, me tahuri rātou ki ētahi kai kē. Ka pūmau te iwi ki te whakapapa hei paihere ki te iwi. Kei te whakataukī e mau ana te whakahirahira o tēnei hononga – ‘Mate kāinga tahi, ora kāinga rua’.
Ngā manu nui
Tere tonu te horapa o te Māori i tēnei motu. I pū tā rātou noho ki ngā mahinga kai. Matua ake, ka whai hiranga te whai i te moa me te kēkeno. Heoi, whai muri i te matenga o te moa me te monemonetanga o te kēkeno, ka neke ngā tāngata ki ngā wāhi mahana ake, me te patu ika me ngā manu ririki iho.
Hī ika
He maha ngā tikanga hī ika a te Māori. Ka whakamahia te hī, te hao me te kupenga. He kai nui te tāmure ki te raki me te manga ki te tonga. He huhua anō te tuna i hopukina e ētahi iwi o ngā heke tuna. He kai nui te tuna ki ngā iwi katoa.
Te hopu manu
Ko ngā manu i tino whāia ko te kererū, te kākā, te kiwi me te weka. Ka werohia ngā manu i ngā tao, ka herea rānei ki te māhanga.
Kiore me te kurī
Ka mauria mai te kurī me te kiore i Hawaiki. Tāpiri atu ki te whakamahia hei whaiwhai manu, ka kainga hoki te kurī. Ka tini haere rātou i te wā ka pua te tāwai – i ngā tau i hua aua rākau.
Te kōtutu kai
Ka pāwharangia ngā kai, tae atu ki te ika. Ka kōtutungia anō ngā kararehe ki tōna anō hinu. I Te Waipounamu, ka kōtutungia te tītī ki roto pōhā. Ki te raki, ka puritia ngā huahua ki roto hue.
Ngā manawa whenua
Kāre i roa ka tūhuratia ake ngā tino kōhatu: te mata tūhua o te raki, te karā o Tāhanga, te ōnewa o Whakatū-Wairau, Riverton me Bluff, ngā silcretes o Ōtākou me te pounamu o Te Tai Poutini. He mea tauhokohoko te kōhatu puta noa i te motu.
Tauhokohoko
He nui ngā tauwhitiwhiti i roto i ngā tauhokohoko. I hua ake i te mahi tauwhitiwhiti ko te takoha i tētahi taonga pai kē ake. He rite te wā ka tahuatia ngā kai o uta ki ērā o tai, ā, ka whai hiranga ngā tauwhitiwhiti i waenganui i Te Waipounamu me Te Ika-a-Māui.
