Kōrero: Waka

Whārangi 7. Ngā taputapu

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā hoe

Ko te hoe i te waka te tikanga nui rawa mō te whakatere waka. Ko tētahi atu ingoa mō te hoe, ko te hīrau. Ko ngā hoe roroa i kīia ai he hoe whakatere, he hoe whakahaere, he urungi rānei. Hangaia ēnei mai te kahikatea me te mataī. Ki tā Tuta Nihoniho o Ngāti Porou, i hangaia anō ngā hoe i te mānuka, te maire, te manawa pukatea, te tawa.

Ko ngā urungi he tōtika te hanga, ko ētahi atu hoe ka tītaha te mata. Ko te taha papatahi o te hoe ka pana i te wai, kāpā te taha areare. He tōtika te kakau, engari ki roto o Waikato he piko kē te kakau. Mātua ake kāore i rākaitia ngā hoe, engari i tāngia ētahi ki te kōwhaiwhai. Arā anō ngā hoe i whakairotia mō ngā whakahaere tapu.

Hei ngā haerenga ki waho ki te moana, mā te tangata kotahi hei urungi i te waka. Heoi mēnā ka hōpara ki waho ki te moana ātea, neke atu i te tokowhā ngā kaiurungi – e rua kei te taurapa, e rua ka tū tata ki te tauihu.

Ngā rā

I ētahi wā ka whakamahia ngā rā hanga tapatoru. Auahatia ai te rā mai i te rau o te raupō; heoi, i whakamahia anōtia te harakeke me te pirita. He mea tāpiri te rā ki te tira matua mā tētahi kīhau (sprit). Nō konei ka taea ai te whakatū me te whakaheke i te rā. Ko tētahi atu momo rā, ko te rā kaupāparu, he mea whakatū ki runga i tētahi tira poto mā ngā kotokoto e rua. Kāore i te mōhiotia mēnā nō konei ake tēnei tikanga waihanga, nō tāwāhi rānei. I whakamahia ngā waka kotahi te rā, e rua ngā rā, e toru rānei.

Te toko waka

Ka whakaterehia ngā waka ki runga i ngā awa mā ngā toko. He mahi uaua te toko i te waka – nā reira te whakataukī, ‘He waka tuku ki tai, tūruru ana ngā tāngata o runga; he waka toko, tau ana te kohakoha.’

Ngā punga

Ko te punga whakawhenua te punga matua i te kei o te waka. Ko te punga kārewa ka tukuna ki te ihu o te waka hei whakatau i te waka i ngā ngaru whatiwhati. Ko tētahi atu mea pakupaku, te punga terewai i whakamahia ki te ine i te hōhonu o te wai me te pānui i ngā au o te moana.

I whaoa ngā tūmomo punga mai i te kōhatu. Ko ētahi, ka kuhuna he taura mā tētahi kōhao. Mēnā he kūiti a waenganui o te kōhatu i ngā pito, ka herea te taura ki reira. Arā anō he tikanga, ka tākekengia he kōhatu ki te harakeke, te pirita rānei; ka purua rānei he kete ki te kōhatu hei punga.

Ngā tatā

Me he papa, he rahoraho rānei tō te waka, kīia ai ngā wāhi tā wai o te waka, he puna wai, he tāingāwai rānei. I te nuinga o te wā ka tohungia ngā tāngata ki aua tūranga i te kītanga o te waka ki te wai. I hangaa, i whakairohia mai ngā tā i ngā momo rākau katoa. I karangahia anō ngā tā he tatā, he tīheru, he tā wai.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Hoturoa Barclay-Kerr, 'Waka - Ngā taputapu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/waka/page-7 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Hoturoa Barclay-Kerr, i tāngia i te 12 Jun 2006