Kōrero: Waka

Whārangi 3. Waka taua

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te waka nui rawa

Ko ngā waka taua ngā waka nunui rawa, ā, atu i te 9 ki te 30 mita tōna whāroa. Kei ngā whakamārama a Kuki i tōna haerenga mai o te rau tau 1700, me ngā kōrero a ngā Pākehā o te rau tau 1800 e tuhi ana mō tō rātou mātaki i ngā waka nei e kawe ana i ngā tāngata e 100 te tokomaha neke atu.

Ko ngā waka taua ngā waka i nui te rākaitia, i nui te whakairotia. Ko tētahi karangatanga o tēnei waka ko te waka pītau. I hua tēnei ingoa mō te pītau e iri ana kei runga i te tauihu.

I kōrero te tumu hītori a Hoani Nahe mō ngā waka taua e rua o Ngāti Maru – a Otuiti me Okunui – i ngā tau whakamutunga o te rau tau 1800. Koinei ngā waka nui rawa i kite ia. E rima ngā rārangi tangata i ēnei waka atu i te ihu ki te kei, ā, kei te kei tētahi tokotoru e noho ana; ka rūhā ana te tokotoru nei, kua tukuna ā rātou hoe ki ētahi atu e whanga mai ana. E toru ngā wāhanga o te takere i herea tahitia ki te haumi kia tina.

Te tohu i te rākau

I tohua he rākau nā runga i tōna kaha me tōna teitei. Ka taunahatia he rākau, kua whakawāteahia te whenua kei ōna taha. I ētahi wā ka waihohia te rākau mō ētahi tau mō te wā tika. Ka huaina anō ngā karakia kia kore ai te rākau e hinga i ngā hau a Tāwhirimātea.

I mua i te turaki, ka wānangatia te wāhi e tū ana te rākau me te wāhi e hinga ai te rākau. Ka whakaarotia anō ngā whakapōreareatanga i te rākau i tōna kotiatanga, me te kukume i te rākau turaki ki waho. Whai muri ka tukuna e te tohunga ngā karakia ki te atua o te ngahere, ki a Tāne hei hiki i te tapu. Ka hinga ana te rākau, ka whakatōhia anō he tapu ki roto i ngā mahi.

Te tārai

I mua i te tīmatanga o ngā mahi, ka ūhia ngā kaimahi ki te tapu. I te pō kua heuea te tapu i a rātou. Ka whakaawatia te riu o te waka ki tētahi wāhi pātata i hinga ai te rākau. Whai muri kua tōia te hiwi ki te wāhi tārai. He mea mirimiri, he mea whakairo hoki ngā rauawa e haere whakawhena ai te waka i te moana. Ka oti te tārai o te waka ka rākaitia te tauihu me te taurapa ki ngā whakanikoniko. Kātahi ka huaina te kawa. Ka takutakutia anō ngā karakia mō te whakarewa i te waka.

He waka mō ngā taua

Koinei te waka hei hari i ngā taua ki ngā pakanga. Nā reira i whai pānga tēnei waka ki ngā tikanga o te riri, te mate, te parekura. I ētahi wā, ka kawea e ēnei waka ngā ika o te pakanga ki te wā kāinga kia tangihia, kia poroporoakitia. Koinei i tino mana ā-wairua ai ngā waka nei, ā, tae noa mai ki ēnei rā; kei ngā iwi maha ā rātou ake tikanga mō te whakamahi i te waka taua.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Hoturoa Barclay-Kerr, 'Waka - Waka taua', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/waka/page-3 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Hoturoa Barclay-Kerr, i tāngia i te 12 Jun 2006