He nui ngā raruraru i hua ake i te Ture Whenua Māori me te Kōti Whenua Māori, tae rawa ake ki ngā mahi i Te Matau-a-Māui.
Tekau ngā kaipupuri
Ko tētahi raruraru i ahu mai i te Ture o te tau 1865, ko te ritenga kia kaua e rahi atu i te tekau ngā kaipupuri i te taitara o tētahi pihi whenua. Ko te whakaaro pea ia, ka noho ēnei tāngata tekau hei māngai, hei kaitiaki i ngā pānga o te katoa. Hāunga tērā, ina whiwhi taua kotahi tekau rā i ngā karāti a te Karauna, ka noho ko rātou kē te mana whenua i raro i te ture.
Tokomaha ngā rangatira i Te Matau-a-Māui ka tuku i ō rātou whenua hei hoko taputapu hanga whare, waea taiepa, hikā momi, waipiro, tae rawa atu ki ngā kākahu hutu. Ko ētahi o ngā rangatira ka tata toremi i te nui o ā rātou nama. I te tau 1867, ka kōrero te āpiha Kāwanatanga a G. S. Cooper, i whakaaetia, i whakawaia ngā rangatira kia kaha te hoko taputapu, ‘i te mutunga, hei utu i aua nama, kāhore he huringa mō ngā rangatira i tua atu i te hokohoko i ō rātou whenua.’1
He kōmihana whenua
Nā ngā whakakīkī a te Māori me ētahi Pākehā, i te tau 1873 ka whakatūria e te minita mō ngā take Māori e Te Mākarini he kōmihana hei tirotiro i ngā hoko whenua ki Te Matau-a-Māui. Tokorua ngā tāngata Māori, tokorua ngā tāngata Pākehā, ko te Kaiwhakawā o te Kōti Matua ko C. W. Richmond hei heamana. Nāna te pūrongo matua i tuhi, i whakahē i ngā whakapae a ngā Māori mō ngā hoko mūrere a ngā Pākehā i te Matau-a-Māui. Haunga tērā, i takoto ki te pūrongo tana whakahē ki ngā mahi a te Kōti Whenua Māori.
Te Ture Whenua Māori 1873
I te tau 1873, i raro i ngā whakahaere a Te Mākarini, ka whakamanatia he Ture Whenua Māori hou me ngā whakarerekētanga. Ko te whakarerekētanga nui ko te tango i te ritenga kia ‘Kotahi tekau ngā kaipupuri’, ka whakanoho i tētahi ritenga hou e mau ai i te kōti ngā ingoa katoa o te hunga whai pānga ki tētahi poraka whenua.
E ai ki te Kaiwhakawā Matua a Fenton, ko te mate ia o te ture o te tau 1873, ‘ka whai kia hua ko te mutunga rawa mai o te tika; mōku nei, kīhai e tutuki i tēnei ao matemate.’2
Waihoki, ka tipu he raruraru i te ture hou. Hei tauira, me uaua te whakahaere i te poraka whenua he tokomaha te hunga whai pānga, ā, ka heke haere i ngā tau ki ngā tamariki, ki ngā mokopuna, kātahi ka uaua rawa atu. Tatū ki ēnei rā, kua tino whīwhiwhi rawa atu tēnei āhuatanga; inarā he manomano te hunga whai pānga ki ētahi poraka whenua Māori.
Ka haere tonu ngā rangahau a te Kōti Whenua Māori i te nui o te whenua, tae rawa ki te tau 1900. Kua oti te nuinga o ngā whenua te rangahau – i tua atu i ngā rohe pērā i Te Urewera, i rāhuitia i raro i ētahi atu hanganga ture.
