Kōrero: Te tango whenua

Whārangi 5. Ka tū te Kōti Whenua Māori

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Kōti Whenua Māori, 1865

He mea whakatū te Kōti Whenua Māori i raro i ngā Ture Whenua Māori o 1862 me 1865 hei aha, hei tirotiro i ngā taitara ki ngā whenua Māori. Kei te haere tonu ngā mahi a te Kōti Whenua Māori i ēnei rā, ā, kua whakamāramatia te kaupapa me te hōrapa o ngā ture ārahi i te Ture Whenua Māori o te tau 1993.

Nā te ture o te tau 1862 ka wātea te kāwana ki te whakatū i ngā kōti, arā, ko ētahi tāngata Māori hei āteha, me te kaiwhakawā ki runga ake i a rātou. Nā ngā pakanga me ngā riri o te wā, i tū ngā kōti o tēnei ture ki ētahi wāhi ruarua noa iho, arā, ki ngā takiwā i Te Tai Tokerau. Nō te tau 1865 ka puta te Ture nā te kaiwhakawā matua tuatahi nā Francis Dart Fenton i tāpae. He whānui atu te hōrapa o tēnei ture. Nā tēnei ka tū tētahi kōti whai mana me āna kaiwhakawā whai utu, me āna āteha Māori.

Te unu i te mana hoko

Nā te Ture Whenua Māori i whakakorengia ai te mana hoko a te Karauna. E kī ana te kupu whakataki o te Ture Whenua Māori 1862:

HEOI ANŌ RĀ … Ka hiahia te KŪINI kia unu hei painga mō te Māori, i te mea ko te Tiriti o Waitangi e pupuri ana ki a IA te mana hoko i ō rātou whenua.

Ka āhei te Māori ki te hoko whenua ki te tangata ahakoa ko wai, engari i te tuatahi me rangahaua e te Kōti Whenua Māori te whenua.

Te whakatakitahi i te mana whenua

Ko tētahi wāhanga o te ture, ko te tikanga e tareka ai te whakawhiti i te whenua Māori mai i te taitara ‘māori’ ki te taitara he mea tuku nā te Karauna, he taitara kore-here rānei. Mā tēnei tikanga, ka rite te whenua Māori me te whenua nō te tangata Pākehā i raro i te ture. E toru ngā wāhanga o tēnei tikanga.

Ka whakamana anō te ture kia whakarerekē te Māori i te taitara whenua mai i te whenua Māori ki te whenua here kore, pērā i ngā whenua i puritia e te Pākehā. E toru ngā hātepe mō tēnei āhuatanga.

  • Tuatahi ake, ka rangahau te Kōti Whenua Māori ko wai te hunga whai mana ki tētahi poraka whenua. He hātepe roa tēnei, he nui ngā tautohetohe.
  • Ka oti ana ngā whiriwhiringa, ka tuku e te Kōti tētahi tiwhikete taitara ki te hunga whai mana ki te whenua.
  • Ka tāpae e te hunga nō rātou te whenua i tō rātou tiwhikete ki te kāwana, ka tukua he karāti Karauna mō taua whenua. I konei, kua whiwhi te hunga whai mana i tētahi taitara here kore. Ka āhei rātou te hoko i te whenua rānei, te rīhi i te whenua rānei, te mahi moni rānei, te noho me te pāmu rānei i te whenua.

Ka mutu te taitara māori

Kakama kē te kōti ki te rangahau i ngā taitara ki ngā whenua Māori. I te tau 1872 ka puta te kōrero a te Kaiwhakawā Matua Fenton e mea ana, mai i te marama o Nōema i te tau 1865 ki te marama o Hune i te tau 1872, i tukua e te kōti he taitara mō ngā whenua e 5,013,839 eka (tata ki te e 2 miriona heketea), ko te nuinga i ngā porowini o Ākarana, o Pōneke, o Te Matau-a-Māui.

Ehara i te mea me heria e te Māori ōna whenua ki mua i te aroaro o te Kōti Whenua Māori – ka taea te waiho i te whenua i raro i te taitara māori mēnā koira te hiahia. Heoi, tata ki te katoa o ngā whenua i roto tonu i ngā ringaringa o te Māori i te tau 1865, i tāpaea ki mua i te aroaro o te kōti ka huri ki te taitara here kore. Iti noa te whenua kei raro i te taitara māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Richard Boast, 'Te tango whenua - Ka tū te Kōti Whenua Māori', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-tango-whenua/page-5 (accessed 30 March 2024)

He kōrero nā Richard Boast, i tāngia i te 24 Nov 2008, updated 1 Jul 2015