Ngā hokonga tōmua
Nō mua i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi ka tīmata te hokohoko i ngā whenua o te Māori. Ko ngā mihinare ērā, ko ngā tāngata whai tōmua ērā, ko ngā tāngata kaipakihi o Poihākena ērā, katoa rātou i hoko whenua mai i te Māori. Hei tauira, ko Nōpera Pana-kareao te rangatira o Te Rarawa i ōna rā; i tuku i te 1,000 eka (e 405 heketea) i Kaitāia ki te Rōpū Hāhi Mihinare hei whakatū mīhana. He maha ngā mīhana i whakatūria i raro i ēnei tūmomo whakaritenga.
Nā ngā whakaritenga arumoni ka wātea he whenua mō te poro rākau, mō te whakatū tauranga waka rānei. Nāwai, ka moemoe ētahi wāhine Māori ki ngā tāngata whai, ngā kaipatu tohorā me ngā tāngata tauhokohoko; whāia, ka wehea e ngā rangatira Māori he whenua mō ō rātou whānau. Hāunga, he maha tonu ngā hokonga whenua whakapatipati. I ruku hōhonu te hunga kaipakihi o Poihākena ki ngā hokonga whenua me te Māori, i runga pea i te wawata ka whai mana aua hokonga ina whakatūngia te mana o Peretānia.
Te whakaaro Māori ki ngā hoko
I tēnei wā kei te hōrapa tonu te mana Māori ki runga i a Aotearoa. Whāia, ka titiro rātou ki ngā hokonga whenua i runga i te ahurea me ngā tūmanako Māori. Tērā pea ka titiro rātou ki ēnei hokonga whenua anō nei he tikanga tauutuutu, he tikanga whakawhanaunga, kāpā hei ‘hokohoko’ ake. Ka whakaae ētahi rangatira kia noho he Pākehā ki tētahi wāhi hei utu mō ētahi taputapu i whiwhia. Heoi, ki tā te Māori, ehara tēnei i te tuku i te mana ki te whenua, he tuku kē i ētahi tika, ko te mana whenua ka noho ki te Māori.
Te Kamupene o Niu Tīreni
I whakarite te Kamupene o Niu Tīreni i ētahi tāone ki Aotearoa. I mua tata i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi i te tau 1840, ka kuhu ngā māngai o te kamupene pērā i a William Wakefield, ki ētahi hokonga whenua me ngā Māori i Pōneke (Te Whanganui-a-Tara), i Porirua, i Tōtaranui. I te hoko whenua te Kamupene i tāna kotahi, kīhai te Karauna i tautoko.
Te rangahau i ngā hokonga nō mua i te Tiriti
Whai muri i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi, ka whakatū te kāwanatanga i ētahi tikanga rangahau i ngā hokonga whenua nō mua i te Tiriti. Ki te tutuki ngā paearu o aua tikanga, ka whiwhi te kaihoko i tētahi taitara mai i te kāwanatanga mō tētahi wāhanga, te katoa rānei o te whenua nā rātou i hoko mai i te Māori.
I whakatūria a William Spain hei kaikōmihana ki te rangahau i ngā hokonga katoa a te Kamupene o Niu Tīreni. I whakaae a ia ki ētahi hokonga a te kamupene (Te Whanganui-a-Tara me Whakatū), i whakahē a ia ki ētahi atu (Porirua me Te Wairau). Ka whakaaetia ana he hokonga, ka tukua e te kāwana he karāti Karauna ki te Kamupene o Niu Tīreni, kia taea ai te whakatutuki i ngā hokonga i tīmataria me ngā tāngata whai. Kei ngā karāti mō Whakatū me Te Whanganui-a-Tara, i āta wehea ngā mahinga kai, ngā kāinga, ngā tanunga o te Māori. I āhei hoki ngā Māori ki ngā whenua rāhui ‘tekau’, i runga i te titiro a Wakefield kia wehea te tekau ōrau o ngā whenua rūri i ngā tāone o te Kamupene o Niu Tīreni mō te Māori.
