Kōrero: Ngāti Kahungunu

Whārangi 6. Ngā tūtakitanga ki te Pākehā

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngā riri mau pū

Nō te taenga o te Pākehā ki te rohe o Ngāti Kahungunu i te tekau tau atu i 1820, i hoko pū atu ia ki te Māori, i kitea ai ngā kino i pā ki te iwi. Ko Ngāti Kahungunu ki Wairoa i whakaekea i te tau 1822 e ngā iwi mau pū o Ngāpuhi, o Hauraki, o Waikato, o Te Whakatōhea, o Tūhoe. E rua ngā tau i muri mai ka noho a Te Wera Hauraki o Ngāpuhi ki Te Māhia hei kaitiaki mō taua iwi.

Ngā toenga mā te hoariri

I te whakaeketanga o te taua mau pū o Ngāpuhi ki te rohe o Te Wairoa ka horo te iwi ki tō rātou pā whakaharahara ki runga o Mōrere, kei te tonga-mā-rāwhiti o Nūhaka. Ka whakapaeangatia te pā e Ngāpuhi, engari nā te nui o ngā kai o te pā, ko te ope taua kē ka rongo i te matekai. Ka tāwaitia a Ngāpuhi e ngā tāngata o te pā, ka whiua ngā para kai ki a rātou, nā reira hua ake ai te ingoa o Moumoukai. Nāwai ā, ka hīkina e Ngāpuhi tana whakapaeanga. I mua i tōna hokinga, ka tono a Pōmare o Ngāpuhi kia tapaina e tētahi tokorua tā rāua tamaiti ki tōna ingoa. Nā reira i hua ake te ingoa o Pōmare hei ingoa whānau ki roto o Nūhaka.

I te tau 1830 ka neke te nuinga o ngā tāngata o Ngāti Kahungunu e noho ana ki Ahuriri ki Te Māhia e puta ai ō rātou ihu i ngā whakaeketanga o tētahi taua nui rawa o Waikato, o Ngāti Raukawa, o Ngāti Tūwharetoa, o Ngāti Maniapoto.

I mauhereherea a Te Hāpuku o Ngāti Whatuiāpiti me Ngāti Kahungunu ki te pā o Te Pakakē; waihoki ka puta tōna ihu ki Te Māhia. I te tau 1835 ko Te Hāpuku tētahi o ngā rangatira i waitohu i te Whakaputanga o te Rangatiratanga o Niu Tīreni, i hainahia te tuhinga nei e ētahi rangatira mai ngā iwi.

Ngā tauhokohoko me te tiriti

Kia tae ki te tekau tau atu i 1830 kua tūtū kē ngā teihana patu tohorā kei Te Mahia, Te Wairoa, Tāngōio, Pētane-Heipipi me Cape Kidnappers. Ko te nuinga o ngā teihana patu tohorā nei i runga i ngā whenua i rīhitia e te Māori. I taua wā anō, kua tīmata te hokihoki a ngā tāngata o Heretaunga ki ō rātou kāinga tipu.

Nā Te Hāpuku te Tiriti o Waitangi i haina i te tau 1840 mō Ngāti Kahungunu. Ko tētahi atu tangata i haina ko Mātenga Tūkareaho o Te Wairoa. Tērā pea he tāngata tokotoru atu nō Ngāti Kahungunu i haina. Kia tae ki te tau 1851 kua taunga a Ngāti Kahungunu ki te mahi me te hoko kai pēnei i te witi, te kānga, te hua rākau, ngā hua whenua, te poaka, te rīwai. Kua tau kē te noho a ngā kaitiaki kararehe Pākehā ki Te Wairarapa, e tīmata ana tā rātou neke kia tata haere ki Ahuriri. I te tuatahi i te kuhu ratou ki ētahi rīhi whenua kāore i whai mana ā-ture.

Ngā mānia mōmona

Ko te whakataukī a ‘Heretaunga haukū nui’ e kōrero ana mō te whenua parahua, mōmona kei te taha tonga-mā-uru o Heretaunga. He nui ngā arawai me ngā repo kī ana i te kai, i te aha noa. Nō te keringa o ngā repo e te Pākehā mō te ahuwhenua, ka kitea te tino mōmona o te one.

Te hoko i te whenua

Kia tae ki te tau 1859, e 1,404,700 ngā eka (568,462 heketea) i hokona e te Kāwanatanga mai i a Ngāti Kahungunu i Te Matau-a-Māui; he tinihanga ētahi o ngā hokohoko. Kei waenganui i te 3,000 ki te 4,000 eka whenua (1,200 – 1,600 heketea) i te pupuritia tonutia e ngā Māori e 3,500 te nui. Ka nui haere ngā whakahē ki ngā mahi hoko whenua; kia tae ki te tekau atu i 1870 kua tū Te Rōpū Whakahētanga Hoko Whenua (Repudiation Movement) ki te whakahē i ngā hokonga whenua katoa.

Kia tae ki te wā o te rū i Ahuriri i te tau 1931, he maramara whenua noa i ngā ringa o ngā hapū tokowhitu o Te Whanganui a Ōrotu. Nā te rū te whenua i hiki i te hāpua o Ahuriri. Ka tangohia nga moutere e ono kei te hāpua ki raro i te Public Works Act, kore rawa he utunga. I roto i ngā tau e 40 ka ngaro katoa ngā tika me ngā whenua o ngā hapū.

Te kāinga o Pāpāwai me te Kotahitanga

Ko Pāpāwai tētahi kāinga e pātata ana ki Hūpēnui (Greytown) ki te rohe o Kahungunu ki Te Wairarapa. He wāhi whakahirahira ia nō te iwi i ngā tau whakamutunga o te rau tau 1800. I te tekau tau atu i 1860 ka whakaakongia ki konei e te tohunga e Te Mātorohanga ngā kōrero tuku iho me ngā tikanga tawhito o Ngāti Kahungunu. I tuhia e Hoani Whatahoro Jury ēnei kōrero me ngā akoranga a tērā atu tohunga o te rohe o Te Wairarapa, a Nēpia Pōhūhū. I muri mai ka tāpirihia atu e tētahi rangatira nō Te Wairarapa e Tamahau Mahupuku āna kōrero ki ngā tuhituhi. Koia tētahi o te hunga whāngai kōrero ki te kaimātai momo tangata a Percy Smith.

Ko te paremata Māori arā, Te Kotahitanga, i hui ki Pāpāwai i te tau 1897. I tino kaha te kaupapa o Te Kotahitanga ki te rohe o Te Wairarapa ka mutu ka tū anō ngā hui ki te marae o Waipatu ki Heretaunga i te tau 1892 me te tau 1893.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mere Whaanga, 'Ngāti Kahungunu - Ngā tūtakitanga ki te Pākehā', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngati-kahungunu/page-6 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Mere Whaanga, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 3 Mar 2017