He kai rangatira
Mai anō i te taenga mai o ngā iwi tuatahi ki Aotearoa he kai nui te mātaitai ki te Māori. He marama mō te kohi me te hao i tēnā mātaitai i tēnā hei whāngai i te iwi i ngā wāhanga katoa o te tau.
E toru ngā kaupapa nui mō te mahi mātaitai – hei kai, hei hora ki ngā hui me ngā hākari, hei ō hoki i te hōtoke.
Ngā putunga angaanga
Kei roto i ngā ahu otaota ka kitea ngā tūmomo mātaitai i tērā wā. He huhua ngā tūmomo mātaitai kei ēnei wāhi ka kitea e ngā tohunga whaipara tangata, arā, te tuatua, te pipi, te pāua, te pūpū, te kūtai, te tuangi, te tupa me te whētiko. Kei Te Māhia ngā angaanga o ngā ngākihi me ngā huamutu, tae atu ki te karaka, ngāruru rānei.
Arā atu anō ngā momo i kitea. Pērā i te black nerita, te ostrich foot, te white slipper shell, te white rock shell, te knobbed whelk, te pūpū, te kākahi, te tohemanga, te kaikaikaroro me te ringed venus shell. Kāore i te mōhiotia mēnā i kainga ētahi, mēnā rānei i piri ētahi ki te pāua me te kuku, pērā i te slipper shell me ngā nerita.
Ngā puni a-marama
Kua kite ngā tohunga whaipara tangata i ngā ahu otaota angaanga ki ngā tātahi o te Tai Tokerau. He mea waiho ēnei para ki reira whai muri i tētahi haerenga ki te kohi mātaitai. Ka huraina te ahu otaota nunui o te huamutu me te whētiko ki Māhakipawa ki Te Hoiere takiwā o Te Waipounamu . E whakaarotia ana he maha ngā tōne o te mātaitai i pohaina ki konei, ā, nā te kore kite i ngā kōiwi ika, manu hoki, e whakaarotia ana he puni noa iho tēnei mō te mahi mātaitai.
Te tunu
Kei ētahi wā kua taona te kai ki te umu. Ko te tikanga o te tuwhatu he heipū i te mātaitai me te tahu i ngā rarauhe maroke ki runga me ngā taha hoki. Ko te tikanga e kīia ana he kōhue, ka makaia ngā mātatai me ngā kōhatu wera kia tunu ki roto hue. Nō konā kua huaki mai ngā angaanga, ā, ko tōna wai ka whakamahia hei rongoā.
Te whakamara kai
I te tau 1843 ka tuhi tētahi kairūri whenua mō ngā Māori e kohi kuku ana ki te motu o Rangitoto. Whai muri ka whakamaroke rātou i ngā kuku ki roto umu. Kātahi kua tangohia te kiko, ka whakairihia ki runga rākau kia maroke. Waihoki tēnei mahi mō te whakamaroke pipi, tuatua, toheroa hoki – me te aha he māmā ake te ō i ngā kai maroke ki te pā. Inā te tawhiti atu o ētahi kāinga i ngā putunga mātaitai.
