Kōrero: Mātaitai

Whārangi 5. Te kūtai, tio, toheroa me ētahi atu mātaitai

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kūtai

Ka tipu ā-pū te kūtai ki runga toka, ki runga i ngā pou o ngā wāpu rānei. E 50 te rahi o te kuku ka taea, ā, ko ngā mea nunui ake ka tangohia. Ka whakamahi ngā tohunga raranga i te angaanga kuku ki te waruwaru harakeke mō te muka. Whai muri ka whakamahia te muka mō te whatu kākahu.

Te pakanga a te pipi me te kuku

I ngā wā o namata ka pakanga te pipi me te kuku ki Onetahua. Ka kari te pipi ki raro i te kirikiri hei wawao i a ia i te whakaekenga o kuku. Heoi nō te whētero o te arero o kuku ka kī rawa a ia i te kirikiri, ā, hinga rawa ki a pipi. Koinei e mau tonu ana te pipi ki ngā kirikiri, ā, ko ngā kuku i taui ki ngā toka tūmoana, arā ki a Rakahore.

Kākahi

I ētahi wā ka hopukina te kākahi mā te kapu. Kei roto i ngā paru o ngā roto, awa, kōawa hoki te kākahi e kitea ana. He wā kua hopukina noa iho te kākahi mō ngā kauranga ika (aquarium) anake. I nāianei kāore i te tino kohia te kākahi hei kai.

Tio

E kitea ana ngā tio e piri ana ki runga toka ki ngā whanga me ngā wahapū. Ko te tio rongonui o Awarua tērā ka haongia mō tētahi wā poto o te tau mai Te Ara-o-Kewa.

He tere ake te tipu o te tio o Te Moananui-a-Kiwa, ka mutu he nunui ake. Nō te tekau tau 1970 ka tīmata tōna whakatipuhia ki Aotearoa. Waihoki ki te kūtai, he whakahirahira tēnei mātaitai ki te ahumoni ahumoana.

Toheroa

He mātaitai tata wharengaro te toheroa e wawaongia ana ki raro i te ture. Hei ngā rā kotahi anake a te Manatū Moana ka wātea te tangata te kohi i tēnei mātaitai ki te onepū o Oreti, kei Murihiku.

Pūpū

Pāreka katoa ana ki te hunga nohinohi te pūpū. E kitea ana te pūpū ki runga tokatū moana. He kākāriki me te pango te tae o te angaanga. He kākāriki me te tea te whatu e kapi ana i te kōhao o te angaanga. Ko te kiko maoa ka tangohia mā te pine.

Whetiko

Ānō nei te āhua o te whētiko he pūpū. Kei roto whanga, kei runga rānei i ngā takere pōharuharu o ngā wahapū ōna nōhanga. He māmā ake te tae o te whētiko i tō te pūpū. Kia marū ana te whētiko ka tapahia o runga kia pai ai e ngote i te kiko.

Kaikaikaroro

Ko te kāinga o te kaikaikaroro kei ngā wāhi ōrite ki te tuatua – arā ki te wāhi ka whati mai ngā ngaru.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mere Whaanga, 'Mātaitai - Te kūtai, tio, toheroa me ētahi atu mātaitai', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/mataitai/page-5 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Mere Whaanga, i tāngia i te 12 Jun 2006