Ngā manu nui
Mā te ine i te wā mate ā-moa ai ētahi kararehe, ka taea te whakarite i te wā tae ai, noho ai te tangata ki Aotearoa. I whai ngā tīpuna o te Māori i te moa me ētahi atu manu nunui. Ka kite ngā kaimātai whaipara tangata i a rātou rangahautanga o ētahi o ngā nohoanga o ngā tāngata tōmua nō muri i te tau 1300 AD, e 11 ngā momo moa me ētahi atu manu nunui i mate atu i tēnei wā. I mate pea te moa i roto i te kotahi, rua rau tau rānei mai i te taenga o te tangata ki Aotearoa.
Ngā kararehe pakupaku
I ngana ētahi kairangahau pēnei i a Trevor Worthy rāua ko Richard Holdaway ki te tohu, nā te kiore heke ai te maha o ngā pekapeka, koeau me ētahi o ngā manu ririki (petrel, owlet nightjar, Finsch’s duck) i mua i te tau 1300 AD. Mēnā kei te tika tēnei kōrero, kāti i konei anō te tangata i taua wā. Heoi he mea uaua ka kitea ngā taunakitanga mō te mate ā-moa o tētahi manu, kararehe rānei i te mea, iti noa ngā taunakitanga ka tohu nā te aha mate ai tētahi kararehe. Nā reira he kōrero noa iho tēnei i tēnei wā mō te kai a te kiore i ēnei kararehe, manu.
Mēnā kei te tika te kōrero e mea ana he kiore i Aotearoa i mua i te tau 1300 AD, he aha te take kāore he taunakitanga e whakaatu ana i tā rātou kai timotimo i ngā pūkoro kākano? Kāore ngā taunakitanga mō te kai timotimo a te kiore i te pūkoro kākano e tautoko i te taenga o te kiore ki Aotearoa i te wā 50–150 AD. Me kaha tonu te rangahau i tēnei wāhanga o te kaupapa.
Kia whakaae rā anō ngā taunakitanga mai i tēnā momo tikanga ine me tēnā momo tikanga ine, mai i ngā wāhi maha o Aotearoa, kātahi anō pea ka rata ngā kaimātai pūtaiao ki te whakatau wā i mua atu i te 1250–1300 AD. Ko tētahi mate, ko te poto o te wā mai i te taenga tuatahitanga o te tangata ki Aotearoa. Hāunga te mea i tae rānei te tangata ki Aotearoa i ngā tau e 700 ki muri, i ngā tau e 2,000 rānei, kia tūpato tonu te whakamārama i ngā putanga o ngā rangahautanga.
Ngā mihi ki a David J. Lowe (Whare Wānanga o Waikato), Bruce McFadgen (kaimātai whaipara tangata) me Janet Wilmshurst (Manaaki Whenua)