Kōrero: Nōnahea a Aotearoa nōhia tuatahitia ai?

Whārangi 2. Ngā aromātai mā ngā tātai whakapapa

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ko te tikanga i konei, mā te tatau i ngā whakatipuranga Māori tatū rawa ki ngā tīpuna i heke ki Aotearoa mā runga i ngā waka, ka taea te tohu ki te wā tau mai ai rātou. I ngā tau tōmua o te rau tau 2000, ko te nuinga o ngā whakapapa ka hoki e 24 ki te 27 whakatipuranga ki mua. Ki te whakaritea e 25 mō ia whakatipuranga, ka taea te kī ko 1325–1400 AD te wā tae ai rātou ki Aotearoa.

I tua atu i ngā whakapapa ki ngā waka, kei reira anō ngā whakapapa o ngā kaihōpara tōmua. E ai ki te maha o ngā kōrero tuku iho ko Kupe te tangata tuatahi ki Aotearoa. Ko Toi anō tētahi tipuna e kōrerotia ai, i te noho ki Te Ika-a-Māui i mua noa atu i te taenga mai o ngā waka o ngā iwi.

E whakahē ana ētahi tūmū kōrero ki tēnei whakaritenga; ko tā rātou, he kōrero kē ēnei i ahu mai i te Pākehā, i ngā moutere o Te Moana-nui-a-Kiwa rānei, kāpā nā te Māori. Ko ēnei kōrero e mea ana e ora ana a Kupe rāua ko Toi i te wā ka tae mai ngā waka o ngā iwi – 1300–1400, nō muri mai rānei.

Te mate o te arotake wā mā te whakapapa

He raruraru kei roto i te arotake mā te whakapapa. Hei tauira, ki te whakaritea e koe ko e 20 kē te tau mō ia whakatipuranga kāpā te e 25 tau, ka rerekē te wā i te wā tae ki Aotearoa me te wā ka tau te noho mā te hia rau tau. Ko tētahi atu mea, ehara i te mea ka tīkina ngā tīpuna katoa, ko ētahi noa iho ka āta whakamāramatia. I tua atu he whīwhiwhi ngā here i roto i te ao Māori; hei ētahi wā kua karohia te whakaheke mā te pakeke ki te tamaiti ā, haere tonu.

Ahakoa te mea kāore e taea e te whakapapa te tohu he aha te wā tae ai te tangata ki Aotearoa, he mea pai tonu kia taea ai te whakataurite ki ētahi atu ariā, taunakitanga. Hāunga tērā, kei te ōrite te wā ka tohua e ngā whakapapa (1325–1400, mēnā e 25 tau mō ia whakatipuranga) ki ngā taunakitanga o te radiocarbon dating. Nā reira taea ai te kī nō te takiwā o te tau 1300 tau ai te noho a te tangata ki Aotearoa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Geoff Irwin and Carl Walrond, 'Nōnahea a Aotearoa nōhia tuatahitia ai? - Ngā aromātai mā ngā tātai whakapapa', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nonahea-a-aotearoa-nohia-tuatahitia-ai/page-2 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Geoff Irwin and Carl Walrond, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 May 2016