Kōrero: Ngāi Tahu

Whārangi 6. Ngā riri ki a Ngāti Toa

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ngāti Toa

Ka tau te kapua pōuri ki runga i a Ngāi Tahu i te tekau tau atu i 1820 me ngā tau pokapū o te tekau tau atu i 1830, i te whakaekenga o Ngāti Toa ki Te Wai Pounamu. He mea pana a Ngāti Toa i ō rātou whenua ki Kāwhia i roto i ngā riri. Nā Te Rauparaha tōna iwi i ārahi i roto i ngā pakanga ki ngā iwi kei te tonga o Te Ika-a-Māui. Ka nui ō rātou pū. Nō te taenga o Ngāti Toa ki Te Wai Pounamu, ka hāngai tā rātou titiro ki a Ngāi Tahu.

Ngā kakari tuatahi

Nō ngā tau 1827-28 ka whakaekea tuatahitia a Ngāi Tahu ki Kaikōura. E ai ki a Ngāi Tahu, i tētahi rā, ka heke a Ngāti Kurī o Kaikōura ki tātahi ki te karanga i ō rātou uri, te hapū o Tū-te-pakihi-rangi nō Ngāti Kahungunu. Tērā pōhēhē. I te ūnga o aua waka ki uta, ko ngā waka mau pū o Ngāti Toa kē. Ka tukuna te waipū, ka mate a Ngāti Kurī. Ko te hunga anake i rere ki ngā puke i ora. Kīia ai taua pakanga ko Niho Maaka.

Te tao whiu mō te tao kī

I muri i te pakanga o Waiorua, ka iri te mana o Te Rauparaha ki te moutere o Kapiti; ka whiua tana kanga ki te patu i ngā iwi katoa o Te Wai Pounamu. Ko te whakautu a Rerewaka, ki te kuhu a Te Rauparaha ki ngā rohe i te tonga, ka haea tōna puku ki te niho maaka. Nō te rongotanga o Te Rauparaha i te kōrero nei, ka kaha rawa atu tana hiahia kia patu i a Ngāi Tahu. I te toanga o Ngāti Toa, ka tapaina e rātou te pakanga ko Niho Maaka.

Kātahi a Te Rauparaha me ana iwi ka ahu ki Kaiapoi, te pā nui o Ngāi Tahu ki te tauhokohoko pū mō te pounamu. Heoi, ka tae te rongo ki te iwi o Kaiapoi mō te matenga o ō rātou uri ki Kaikōura. Nā tētahi toa nō Ngāpuhi i whāki ki a Ngāi Tahu, i rongo ia i a Te Rauparaha e kōrero ana kia whakaekehia a Kaiapoi i te ata. Aoake, ka patua e Ngāi Tahu ngā rangatira o Ngāti Toa, tae rawa ki a Te Peehi Kupe. Ko Te Rauparaha anake te rangatira nui o Ngāti Toa i puta.

Te utu a Ngāti Toa

He hingatanga nui tērā te patunga o ngā rangatira o Ngāti Toa. Heoi, i te ora tonu a Te Rauparaha; ā tōna wā ka hinga a Ngāi Tahu ki Waitaha ki tōna patu. Ka hoki a Te Rauparaha ki Kapiti ki te wānanga he aha tana utu. Whāia, i ngā rā tōmua o Nōema 1830, ka whakawhere ia i a Kāpene John Stewart o te kaipuke Elizabeth kia kawea hunahia a ia me ana toa ki Te Wai Pounamu. Ka whakatika rātou ki Hakaroa ka whakataruna ki a Ngāi Tahu he taonga hokohoko ā rātou. Nā runga i te tono a Kāpene Stewart, ka puta mai a Te Maiharanui (Tamaiharanui), te ariki o te iwi. Kia eke a Te Maiharanui ki runga i te kaipuke ka puta a Te Rauparaha mā, ka tāmia a ia me tana wahine, tamāhine hoki. Ka whakaekea a Takapūneke, te pā o Te Maiharanui. Ka hoki atu te kaipuke ki Kapiti, e mau herehere ana a Te Maiharanui rātou ko tōna whānau.

Nā tana mataku kei tūkinotia rawatia e Ngāti Toa, ka natia e Te Maiharanui tana tamāhine, ka whiua tōna tinana ki te moana. Ka tukuna e Te Rauparaha a Te Maiharanui ki te pouaru a Te Peehi, ā, nāna i whakamamae, i whakamate; ka pērātia anōtia te whakamate i tana wahine. I te rongotanga mō ēnei mahi a Kāpene Stewart, ka pōuri a Kāwana Darling o New South Wales, te kaiwhakahaere i ngā mahi mō te hunga Ingarihi i taua wā. Ka whakawāngia a Stewart i Poihākena mō tana wāhi ki te kōhuru nei. Nā te whakaaro, he tangata mohoao ngā kaituku taunaki a Ngāi Tahu, kāore i whakaaetia rātou kia whakahua i te kupu oati; i te otinga ka tukua a Stewart me ana kauhoe kia haere.

Te horonga o Kaiapoi me Ōnawe

I te raumati o ngā tau 1831–1832, ka whakaeke ngā ope taua a Te Rauparaha i te pā o Kaiapoi. Kāore he pū a Ngāi Tahu. Ka tahuri rātou ki te whakakaha ake i tō rātou pā, e kore ai e taea e Ngāti Toa te wāwāhi i ōna tūwatawata. E toru marama te roa e whiria ana a Kaiapoi e Ngāti Toa me ana haumi. Heoi, i tētahi whawhai ririki, ka wera, ka kainga tētahi wharau i roto i te pā i te ahi. Nā te hau raki mā uru ka wera ngā tūwatawata, i āhei ai a Ngāti Toa mā te kuhu ki te pā ki te hopu, ki te patu i ngā tāngata ki roto.

Ka whakaekehia te takiwā o Hakaroa, ka hinga te pā o Ōnawe i te whanga o Hakaroa. Tērā pea i te whakaaro a Te Rauparaha kia haere tonu ki te tonga, engari kua hui kē a Ngāi Tahu o Te Muka rātou ko Ngāi Tahu o Ōtākou, ko ngā morehu o Kaiapoi ki te tūtaki i a Te Rauparaha. Nō konei ka hoki a Te Rauparaha mā ki Te Ika-a-Māui.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Maire Tau, 'Ngāi Tahu - Ngā riri ki a Ngāti Toa', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/ngai-tahu/page-6 (accessed 24 April 2024)

He kōrero nā Te Maire Tau, i tāngia i te 8 Feb 2005, updated 1 Mar 2017