Ngā whakapākūhā
Atu i Kaiapoi ka toro te mana o Ngāi Tahu ki ngā hapū o Ngāti Māmoe me Waitaha e noho ana ki te tonga. Koinei ngā tāngata whenua ake o Te Wai Pounamu. Nā ngā pakanga, te noho i te whenua me ngā whakapākūhā ka tau te noho a Ngāi Tahu ki Te Wai Pounamu. Nā ngā whakapākūhā mura ai ngā ahi o Ngāi Tahu ki tēnā whaitua, ki tēnā whaitua. Whāia, e noho ana a Ngāi Tahu ki te takutai o Ōtākou me te taha tonga rawa o Te Wai Pounamu.
Nō te whakamutunga o te rau tau 1700, kua tau te maungārongo ki waenganui i a Ngāi Tahu me Ngāti Māmoe. Nā ngā taumau e rua i pūmau te rongo. Ko te moenga tuatahi, ko Raki-ihia o Ngāti Māmoe rāua ko Hinehākiri, te uri o Te hautapu-nui-o-Tū. Ko te moenga tuarua i waenganui i a Honekai, te tama a Te-Hautapu-nui-o-Tū, rāua ko Kohuwai, te tamāhine a Raki-ihia. I whakaritea ngā taumau nei ki te pā o Kaiapoi, ka whakatūturutia ki Taumata i Ōtākou.
Te noho kotahi a ngā iwi
Ahakoa ngā pakanga i waenganui i a Ngāi Tahu me ngā iwi o Raki-ihia, ka mau tonu te tatau pounamu. Heoti ia, ko ngā rangatira katoa o Te Wai Pounamu nā rātou te Tiriti o Waitangi i haina i te tau 1840, he uri whakaheke nō ngā iwi e toru - a Ngāi Tahu, a Ngāti Māmoe me Waitaha.
Te Tai Poutini
Ko Tūrākautahi te rangatira nui o Ngāi Tahu ki Waitaha. Nāna te whakatau kia ako rātou ko tana iwi i ngā kōrero mō te whenua. Ko te whakarewatanga tērā o te waitaua a Ngāi Tahu ki Te Tai Poutini kia akona ngā mātauranga o ngā iwi o reira. Ko Tūrākautahi rāua ko tōna uri a Te-ake anake ngā tauira i puta i ngā whakamātau o te whare wānanga; i patua ō rāua hoa, he takahi nō rātou i ngā tikanga.
Te auaha i te pounamu
Ko te pounamu te ingoa whānui mō ngā momo kōhatu pēnei i te nephrite me te bowenite. Kei Te Wai Pounamu anake kitea ai te pounamu (ki ngā takiwā o Te Tai Poutini me Piopiotahi i te tuawhenua o Ōtākou), te taonga nui rawa ki te Māori. Tērā tētahi kōrero mō Poutini, te taniwha kaitiaki o Kahue te atua o te pounamu. I kāhakina e Poutini a Waitaiki, tētahi wahine ātaahua i te moutere o Tūhua kei te taha rāwhiti o Moehau. Ka whāia rāua e te hoa rangatira a Waitaiki ki Te Wai Pounamu. Ka hunaia e Poutini a Waitaiki ki roto i te awa o Arahura i Te Tai Poutini. Ka tata kitea rāua, heoi, ka hurihia e Poutini a Waitaiki hei pounamu. Kātahi a Poutini ka puta ki te moana; kei reira tonu ia, e tiaki ana i ngā pounamu o Te Tai Poutini. E ai ki te kōrero, i hangaia te pounamu o te awa o Arahura i te tinana o Waitaiki.
I ahu mai a Ngāti Wairaki me Ngāti Tūmatakōkiri ki Te Tai Poutini i Te Tai Rāwhiti o Te Ika-a-Māui. He tino pātata ngā whakapapa o Ngāti Wairaki ki a Ngāi Tahu me Paikea i tō rātou whakahekenga mai i a Tura. Nāwai rā, ka huri ngā iwi e rua nei hei hapū mō Ngāi Tahu.
Ka riro hoki i a Ngāi Tahu te mana o Te Tai Poutini me te pounamu, ā, ka tū ko te pā o Kaiapoi hei pokapū tauhokohoko i te pounamu.
Ngā paenga whenua o Ngāi Tahu
I tēnei wā, kua iri te mana o Ngāi Tahu ki runga i te nuinga o Te Wai Pounamu, atu i Te Parinui-o-whiti (White Bluffs) ki te rāwhiti, ki te koko o Kahurangi (Kahurangi Point) i Te Tai Poutini, ahu whakatetonga atu ki Rakiura (Stewart Island).
