Kōrero: Ngā waka tere moana

Whārangi 5. Te Arawa rāua ko Tainui

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Arawa

Ka tipu te raruraru i waenganui i a Houmaitawhiti rātou ko ana tama a Tamatekapua rāua ko Whakatūria ki a Toi rāua ko Uenuku mō ngā mahinga kai, ka wehe mai a Te Arawa i Hawaiki. Nō te matenga o Whakatūria ka wehe atu a Tamatekapua me tōna iwi mā runga i a Te Arawa. Nāna i kāhaki a Whakaotirangi, te wahine a Ruaeo, he rangatira nui. Kia puta atu ki te moana, ka tahuri a Tama ki te raweke i te wahine a Ngātoroirangi (Ngātoro). Hei utu ka meatia e Ngātoroirangi te waka kia totohu ki Te Korokoro-o-te-Parata. Ka pukuaroha atu a Ngātoroirangi ki ngā tangi o te iwi, ka tukuna e ia kia ora. E ai ki ētahi nā tētahi arawa (momo mango) te iwi i puta i te mate. Nō muri mai ka whakahuahia ai te waka, ko Te Arawa.

Nō te ūnga o te waka ki Whangaparāoa ka pōhēhē a Taininihi he kura ngā hua o te rātā me te pōhutukawa e kānapanapa mai rā ki tātahi. Ka porowhiua e ia tōna ake hutukawa. Ko ngā takiwā i haerea e Te Arawa ko Te Moana-a-Toitehuatahi, ko Moehau, ko Tāmaki. Ko Maketū i Te Moana-a-Toitehuatahi tōna tauranga otinga.

Arā anō ngā tīpuna o Te Arawa i takahi i ngā huarahi ki uta. Ka haere rā a Īhenga rāua ko Kahumatamomoe ki Rotorua, ki Waikato, ki Whāingaroa, tae atu ki ngā whanga o Manukau, o Kaipara hoki; i mātaki rāua i te rohe o Pēwhairangi i mua i te hokinga ki Maketū. Mā te tai rawhiti rāua hoki ai. Ko Ngātoro rāua ko Tia ka kuhu whakaroto ki te moana o Taupō. Ka tae a Tia ki te ngahere o Pureora, ka kake i te maunga o Tītīraupenga; ka piki a Ngātoro ki te tihi o Tongariro. Ka tata mate a Ngātoro i te anuanu me te mātaotao. I tana karanga atu ki ana tuāhine kia tukua he ahi hei whakamahana i a ia, ka wera ngā takiwā atu i Whakaari ki Tongariro.

Ka toitū ngā uri o Hei rātou ko Waitaha, ko Tapuika ki Maketū. Mātoro katoa atu ngā tamariki a Rangitihi ki ngā takiwā o Rotorua. Ko ngā uri o Ngātoro i noho tonu ki Taupō, ā, ka ngaro tō rātou tuakiri ki roto i te iwi o Ngāti Tūwharetoa.

Tainui

Ko Tainui te waka, ko Hoturoa te tangata. I te ūnga o te waka ki Whangaparāoa, i reira anō a Te Arawa. Nō te paenga o te parāoa ki reira ka tapaina taua wāhi ko Whangaparāoa. Ka tahuri ngā iwi rā ki te taunaha i te parāoa rā, ōna kiko, āna kōiwi, ōna rei, hei kai, hei taonga, hei whao, hei rākau patu tangata. Arā anō te kōrero e mea ana, nā tētahi o ngā iwi nei, nā rāua tahi rānei ā rāua taura i wera kia tūturu ake te āhua ki ngā taura o tētahi, e taea ai e tētahi te taunaha i te ika nā te tawhito o te taura e here ana i te parāoa.

Ka tere a Tainui atu i Whangaparāoa ki Tōrere, ki Tauranga, ki Moehau me Tāmaki. Kei ngā wāhi ka tū te waka, ka makere ētahi tāngata. Ka ū te waka ki Te Haukapua (Torpedo Bay) e tūtata ana ki North Head i Tāmaki-makau-rau, ka piki whakarunga mā te awa o Tāmaki ki Ōtāhuhu. Mā Te Tō Waka ka taupae atu te waka ki roto i te whanga o Manukau. Ka puta atu te waka i Manukau ki te tonga mā te tai hauāuru. Ka makere ētahi o ngā kauhoe ki Whāingaroa me Mōkau i mua i te tāpuketanga o te waka ki Te Ahurei kei Kāwhia Moana. E rua ngā toka e tohu ana i tōna takotoranga whakamutunga.

E ai ki ngā kōrero i whakarerea te tohunga a Rakataura ki Hawaiki, ā, i ū mai ia ki Aotearoa mā runga i tētahi taniwha; ko ētahi e kī ana i hīkoi mai ia i raro i te whenua. Ko te āhua nei, he maha ngā tautohetohe i waenganui i a Rakataura rāua ko Hoturoa. Tērā te kōrero i riri a Hoturoa ki a Rakataura nā te whākitanga o tērā i ngā mahi pūremu a tana wahine a Marama me tētahi ware. Arā anō te kōrero i ngana a Hoturoa kia kaua e moe tana tamāhine a Kahurere ki a Rakataura. E ai ki tētahi anō kōrero, i te hahautanga o te waka, ka patua a Kōwhitinui, te tama a Rakataura, ka tāpukehia a ia ki ngā maramara o te waka.

Ngā Māhanga a Tuamatua

E kī ana te kōrero he ingoa tawhito a Ngā Māhanga a TuamatuaTainui rāua ko Te Arawa. Nā Tā Āpirana Ngata te korero, he waka hourua kē ngā waka nei, ko Hoturoa te rangatira o tētahi takere, ko Tamatekapua te rangatira o tētahi takere. E ai ki a Ngata, nō te taenga pea o te waka ki Aotearoa ka wāhia ngā takere o te waka kia wehe. E tautokohia ana te ariā nei e te maha o ngā ōritenga i ngā kōrero tuku iho. He tupuna whakahirahira a Tuamatua, nō Tamatekapua rāua tahi ko Hoturoa. Kei ngā kōrero o ngā waka e rua a Ngātoroirangi e kōrerohia ana, tae atu anō ki a Whakaotirangi me tāna kete kūmara. Kōrero ai a Te Arawa mō ‘te kete-rokiroki-a-Whakaotirangi”; ka kōrero kē ngā iwi o Tainui mō ‘te-kete-rukuruku-a-Whakaotirangi’. Arā anō ngā kōrero mō te tohorā i pae ki Whangaparāoa, me te whakareretanga o ngā kura ki te moana. E whakapae tonu ana ngā taha e rua nei nā rātou a Mumuhou rāua ko Takeretou i waiho ki te moutere o Repanga. He ōrite anō ngā tau whakatere i ngā waka nei.

Tōtara-i-kāria rāua ko Aotearoa

E ai ki te kōrero, nā Ngātoroirangi te waka a Tōtara-i-kāria i whakahoki ki Hawaiki, ka pakanga ki a Manaia i Ihumotomotokia me Whatatiri. Ka patua e ia a Manaia, ka hoki ia ki tōna pā i Mōtītī i Te Moana-a-Toitehuatahi. Heoi anō, ka tae mai ki Aotearoa ngā waka e kawe ana i ngā mōrehu o te iwi o Manaia e ranaki ana i ō rātou mate. Ka karakia a Ngātoro, ka kino te moana, ka whakangaromia taua iwi ki te pō. He waka tawhito a Aotearoa i arahina e Mokotōrea, ka tau ki Aotea i mua i te ūnga o Tainui ki reira.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā waka tere moana - Te Arawa rāua ko Tainui', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-waka-tere-moana/page-5 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005