Kōrero: Ngā waka tere moana

Whārangi 2. Ngā waka o Te Tai Tokerau

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kurahaupō

Ko Pōhurihanga te rangatira, ko Kurahaupō te waka, ko Ngāti Kurī o Muriwhenua te iwi. Ko tōna ūnga ko Takapaukura, e pātata ana ki Te Rēinga. Ka moe a Pōhurihanga i a Maieke, ka noho ā rāua tamariki ki Kapowairua, te whanga o Pārengarenga, me Murimotu.

Ngātokimatawhaorua rāua ko Māmari

I muri i te hokinga a Kupe ki Hawaiki mā runga i a Matawhaorua, ka tāraitia anōtia te waka, ka whakaingoatia e tōna rangatira hōu e Nukutawhiti, ko Ngātokimatawhaorua. Ka whai ngātahi mai ko Māmari i raro i a Ruanui. Nō te ūnga ki Hokianga ka waihangahia e ngā rangatira nei ō rāua whare wānanga. Ka oti tōna whare, ka tomokia e Ruanui, ka mahue te tatari kia oti tō Nukutawhiti whare. Whai atu ko te pakanga mākutu, ā, ka karakia ngā tohunga a Ruanui kia pae he tohorā nui ki uta. Ka karakia ngā tohunga a Nukutawhiti, kia puta taua tohorā ki waho ki te moana. Ka pau ngā karakia a Ruanui, ka hiki te iwi o Māmari ka wehe i te takiwā o Hokianga. Ka ū a Māmari ki Ōmāmari, me Whāngāpē, kei reira tonu ngā uri o Ruanui i ēnei rā. E maumaharatia ana te pakanga mākutu nei ki te ingoa o Hokianga-whakapau-karakia. He waka nui a Ngātokimatawhaorua me Māmari ki a Ngāpuhi rātou ko Te Rarawa, ko Te Aupōuri.

Tinana rāua ko Te Māmaru

Ko Tinana te waka matua o Te Rarawa me Ngāti Kahu. Nō muri ka whakaingoatia anōtia te waka ko Te Māmaru. Ko Tūmoana tōna kaihautū, ka pae mai te waka ki te pito o Tauroa, e pātata ana ki Ahipara. Ka hoki te waka ki Hawaiki, ka tapaina ko Te Māmaru e Te Parata, te irāmutu a Tūmoana. Kātahi ka hoki mai te waka ki Muriwhenua. Ko te maunga o Pūwheke te whenua tuatahi kia kitea e te iwi, e tū ana ki te kūrae o Karikari. Kātahi ka tere te waka ki Rangiāwhiao me Whatuwhiwhi i mua i te ūnga ki Te Ikateretere, e tata ana ki te pūaha o Taipā. Ka moe a Te Parata i a Kahutiaterangi, te tipuna taketake o Ngāti Kahu.

Māhuhu-ki-te-rangi

Ko Māhuhu-ki-te-rangi te waka nui o Ngāti Whātua. E noho ana tēnei iwi i Kaipara, kei waenganui i ngā rohe o Hokianga me Tāmaki-makau-rau. E ai ki te kōrero, nō muri i ngā pakanga whenua ka heke a Māhuhu-ki-te-rangi mai i Waerota, i Waeroti, i Mata-te-rā hoki. Ko ngā kai o runga i te waka ko te uwhi, ko te kūmara, ko te taro. I ū a Māhuhu-ki-te-rangi ki te taha rāwhiti o Te Tai Tokerau ka toro i te takutai ki Whangaroa, ki Tākou, ki Whangaruru. Kei ētahi o ngā kōrero e kī ana i āmio te waka i Te Moana-a-Toitehuatahi me Te Tai Rāwhiti i mua i tōna hokinga ki Pārengarenga. Atu i konei ka huri te waka i Te Rēinga ka piki i te tai hauāuru o Te Tai Tokerau.

E ai ki te iwi o Te Roroa o Waipoua, ko Whakatau te kaihautū o te waka o Māhuhu ka ū ki Kawerua. Ka moe a Rongomai te tama a Whakatau, i a Takarita, he tangata whenua. Ko Te Pukenui-o-Rongo tō rāua pā, i tū ki runga ake i te tauranga o Māhuhu.

E ai ki te kōrero a Te Uri-o-Hau rāua ko Te Taoū (nō Ngāti Whātua o Awaroa me Tāmaki), ko Rongomai te rangatira o Māhuhu; ka ū te waka ki Tāporapora, he moutere i tū i ōna rā ki te kūrae o Kaipara. Nāwai rā, ka aituā a Rongomai i tētahi haerenga ki te hī ika. Ka kainga tōna tinana e te araara me te tāmure, ka ākina e ngā toka i Waikāretu. Taka rawa ki ēnei rā e mōhiotia ana tēnei takiwā, ko Te Ākitanga o Rongomai. E ai ki ētahi kōrero i hoki a Māhuhu ki te whanga o Rangaunu i te raki, ka tanumia ki tētahi manga, ko Te Waipopo-o-Māhuhu te ingoa.

Mataatua

He tino kaha ngā pānga o Mataatua ki Te Moananui-a-Toitehuatahi. Nō te tau 1986 ka whakakotahi mai ngā iwi e rua o ngā takiwā nei. E ai ki a Ngāpuhi i mua i te haerenga o Mataatua ki Te Tai Tokerau ka ū te waka ki Te Moana-a-Toitehuatahi. Nō muri i te wehenga i Te Moana-a-Toitehuatahi ka huri te waka mā Te Rēinga ki te tai hauāuru kia tau ki Hokianga. Mai i Hokianga ka tōia te waka ki Kerikeri kia tau ki ngā wai o Tākou. Ko ētahi atu kōrero e mea ana i tōia te waka mā Te Waka Tō i Tāmaki-makau-rau kia puta ki te tai hauāuru. Kei ētahi kōrero a Ngāpuhi e kī ana, i tau tuatahi a Mataatua ki te raki, nō muri kē ka heke ki Te Moana-a-Toitehuatahi. He kōrero anō e mea ana ko Puhi rātou ko Wahineiti, ko Miru ngā kaihautū o tēnei waka. Ko Miru te tangata i huri āmio i Te Ika-a-Māui mā runga i a Mataatua.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā waka tere moana - Ngā waka o Te Tai Tokerau', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-waka-tere-moana/page-2 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005