Kōrero: Ngā waka tere moana

Whārangi 4. Ngā waka o Te Moana-a-Toitehuatahi

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Mataatua, Te Aratāwhao, Hīnakipākau-o-te-rupe

I tua atu i ōna pānga ki Te Tai Tokerau, he pānga anō ō Mataatua ki Te Moana-a-Toitehuatahi. E ai ki te kōrero, ka tae mai a Hoaki rāua ko Taukata i Hawaiki mā runga i te waka a Hīnakipākau-o-te-rupe. Ko tā rāua ka heri mai he kao kūmara. Ko ēnei kai ka hoatuna mā Toi, tētahi o ngā kaitoro nui, taketake ake hoki o Te Moananui-a-Kiwa. Ka tonoa e Toi a Tama-ki-hikurangi kia haere ki Hawaiki kia tiki i te kūmara mā runga i te waka a Te Aratāwhao. Ka noho atu a Tama i Hawaiki, ka whakahokia mai te kūmara ki Aotearoa e Toroa rātou ko tana teina a Puhi, ko tana tuahine a Muriwai, ko ana tamariki a Wairaka rāua ko Ruaihona mā runga i te waka a Mataatua. Ka ū te waka ki Whakatāne. He pērā te whakaingoa i taua wāhi i muri i te mahi a Wairaka, a Muriwai rānei ki te whakaora i te waka o Mataatua, i maunu atu i tōna tauranga. Ka whakapuakina e te wahine rā aua kupu rongonui, ‘Kia whakatāne au i ahau!’

Ko ngā uri o Mataatua i toitū ki te rohe. Ka tū mai ngā uri o Wairaka, o Awanuiarangi, o Tūhoe-pōtiki hei rangatira nui mō Ngāti Awa rāua ko Tūhoe. Ko Muriwai te tipuna whakahirahira o Te Whakatōhea. Nā te whawhai a Puhi rāua ko Toroa mō ngā mahinga ka wehe atu a Puhi me te waka ki Tākou i Te Tai Tokerau. Ko Puhi tētahi o ngā tīpuna nui o te iwi o Ngāpuhi.

Tīwakawaka rāua ko Māku

Ko Te Aratauwhāiti te waka, ko Tīwakawaka te kaihautū. Ko ia tētahi o ngā waka tōmua i ū ki Whakatāne. Ko rātou o runga e maumaharatia ana ko Haumianui, te wahine a Tīwakawaka, ko ana teina ko Toi-kai-rākau me Hīrawe, ko ētahi atu kaihoe ko Māku, ko Areiawa, ko Turuturu, ko Tokomauku, ko Hīmoki. I tapaina ētahi toka kei te pūaha o te awa o Whakatāne mō rātou. Nā te iwi nei te pā o Kaputerangi i waihanga i runga ake i te tāone o Whakatāne. Kei ētahi atu kōrero e kī ana i tae a Māku mā runga i tētahi atu waka, i mua rānei, i muri rānei o Tīwakawaka.

Ētahi atu waka e whitu

He kōrero anō mō ngā waka e whitu nei i Te Moana-a-Toitehuatahi:

  • Ko Tamatea te tangata o runga i a Tākitimu; ko ia te tipuna o Ranginui, te tipuna taketake o Ngāti Ranginui o Tauranga.
  • Ko Te Paepae-ki-Rarotonga te waka, ko Waitaha-ariki-kore te rangatira. I ū te waka nei ki Matatā.
  • Ko Te Rangimātoru te waka, ko Hape-ki-tū-matangi-o-te-rangi te tangata. I ū te waka nei ki Te Moana-a-Tairongo (Ōhiwa). Koinei te waka tipuna o ngā iwi o Te Hapūoneone rāua ko Ngāi Tūranga.
  • Ko Arautauta te waka, ko Tarawa te tangata. E rua ngā taniwha ka whai mai ki tōna taha ki Aotearoa. I pae te waka ki Waiōtahe, kei waenganui i Ōpōtiki-mai-tawhiti me Te Moana-a-Tairongo (Ōhiwa). Nō tana ūnga ka purua e Tarawa ana taniwha ki roto i tētahi puna, ka whakaingoatia ko Ōpōtiki-mai-tawhiti. I muri mai ka hiki ia ki te awa o Mōtū i te tuawhenua, ki reira tūtaki ai, moe ai i a Manawa-ki-aitu; ka noho rāua hei tīpuna nui mō te iwi o Te Whakatōhea.
  • Ko Ōtūrereao te waka, ko Tairongo te rangatira o runga. I pae tēnei waka ki Ōhiwa. Arā anō te kōrero ko Taikehu kē te rangatira o te waka.
  • Ko Tauira te waka, ko Mōtatau-mai-tawhiti te tangata. I ū te waka nei ki Te Kaha i te taha rāwhiti o Te Moana-a-Toitehuatahi. Ko ēnei tāngata ngā tīpuna o ngā iwi o Te Panenehu rāua ko Te Whānau-a-Apanui.
  • Ko Tūwhenua te waka, ko Tamatea-mai-tawhiti te tangata. Nō Te Moana-a-Toitehuatahi anō tēnei waka.

Tāwhirirangi

Ko Tāwhirirangi te waka o Ngāhue. I tau a Ngāhue ki Te Moana-a-Toitehuatahi kātahi ka toro haere ki ngā takiwā o Aotearoa. E ai ki ngā kōrero ko Ngāhue te tangata tuatahi kia kite i te pounamu me te moa ki Te Wai Pounamu. Nō tana hokinga ki Hawaiki ka mauria e ia ētahi toki pounamu hei hahau i ngā waka rongonui ka heke ki Aotearoa ā tōna wā.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā waka tere moana - Ngā waka o Te Moana-a-Toitehuatahi', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-waka-tere-moana/page-4 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005