Kōrero: Ngā waka tere moana

Whārangi 7. Ngā waka o Te Tai Hauāuru me te tonga o Te Ika-a-Māui

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Tokomaru rāua ko Tahatuna

Kei ngā kōrero tōmua o Taranaki e mea ana, i tipu mai te riri ki Hawaiki nō te raweketanga o Rongotiki, te wahine a Manaia e te rōpū mahi huata a Tūpenu. Ka patua e te iwi o Manaia ngā kaimahi rā, ka riro i a Manaia te waka a Tokomaru, ko Rākeiora te tohunga. Ka tae te waka ki te pito rāwhiti o Te Ika-a-Māui, ka whakahipa i Te Rēinga, ka whakawhiti rānei i Te Tō Waka i Tāmaki-makau-rau, ka rere ki Tongapōrutu i Taranaki.

He kōrero anō tā Taranaki e kī ana ko Manaia te rangatira o te waka a Tahatuna, ko Whata te rangatira me te kaitārai o te waka a Tokomaru. Ko Rākeiora rāua ko Tama-ariki ngā kaiurungi, ka ū te waka ki te awa o Mōhakatino. Ko Tama-ariki te tipuna taketake o Ngāti Tama. I te matenga o Rākeiora, ka whakanuia a ia hei atua mō te kūmara.

Kurahaupō

E kī ana ngā iwi o Taranaki, ko Te Moungaroa te rangatira o te waka a Kurahaupō. Ka tuki te waka i Hawaiki, i Rangitāhua rānei. Ka mauria ngā kauhoe ki Aotearoa mā runga i a Mataatua me Aotea. E ai ki te iwi o Rangitāne, ko Whātonga kē te rangatira o tēnei waka, ā, ko Te Māhia te wāhi i tuki ai te waka. E whakaae ana a Ngāti Apa i ū te waka ki Te Māhia, engari ko Ruatea kē te rangatira. I haere a Whātonga i tana haerenga roa atu i Te Māhia ki Te Whanganui-a-Tara, whakawhiti i Te Moana-o-Raukawa ki te tauihu o te waka a Maui, piki i te tai hauāuru ki te awa o Rangitīkei. He kōrero anō mō tēnei waka kei Te Tai Tokerau.

Aotea me Te Rīrino

Nā ngā kōwhetewhete i waenganui i a Turi me Uenuku, ka wehe te waka o Aotea i Hawaiki. Ka mauāhara a Uenuku mō te koha i tukuna e Turi ki a ia, ka patua e ia a Pōtikiroroa te tama a Turi. Hei utu, ka patua e Turi a Awepōtiki, te tama a Uenuku, ka tunua tōna manawa, ka kohahia ki a Uenuku, ka kainga e tērā. Nō tana mōhio ko tana tama tērā i kainga e ia, ka whakaara a Uenuku i tana ope taua hei kōkiri i a Turi. Ka riro mai i a Turi a Aotea, te waka o tōna hungarei a Toto, ka wehe atu ki te moana. Ka whai atu a Te Ririno ki tōna taha. Ka ngaro a Te Ririno ki Te Moana Tāpokopoko a Tāwhaki. Ka ū a Aotea ki Hawaiki-iti, he kokori kei te whanga o Aotea, kei te taha raki o Kāwhia.

I te ūnga mai, ka whakarerea te waka, ka hīkoi te iwi ki te tonga. Ko ngā awa me ngā kōawa i kite rātou ka tapaina ki ngā mahi a Turi i te haerenga nei. Kia tae a Turi me tana tira ki te awa o Pātea, ka tau te iwi nei. Ka rumaki kūmara a Rongorongo, te wahine a Turi ki konei. Ka moe tana tamāhine a Tāneroroa i a Uenuku-puanake, ka noho ō rāua uri ki te taha raki o te awa o Pātea. I tōna wā, ka tū rātou ko Ngāti Ruanui. Ka nōhia e ngā uri o tana tama a Tūranga-i-mua te awa o Pātea ahu atu ki Waitōtara i te tonga me te awa o Whanganui; i reira ka taka rātou ki raro i a Ngā Rauru. Ko te whakataukī rongonui o tēnei waka inā, ‘E kore e ngaro te kākano i ruia mai i Rangiātea’. Ko te whakapono koinei te moutere o Rangiātea e pātata atu ana ki Tahiti, e kōrerotia nei.

Kahutara, Taikōria, Ōkoki

Arā anō tētahi kōrero o Taranaki e mea ana, i tau mai ētahi o ngā iwi tōmua o Aotearoa i ngā waka e toru ka ū ki Ngāmotu, arā a Kahutara, a Taikōria, me Ōkoki. Ko Maruiwi rātou Ruatāmore, ko Taitāwaro ngā rangatira. Ka maumahara anō ki ngā rangatira a Pohokura (te teina a Taitāwaro) rātou ko Panenehu, ko Tāmaki. Ka mōhiotia ngā uri o ngā waka nei ko Te Tini-o-Maruiwi, ko Te Tini-o-Ruatāmore, ko Te Tini-o-Taitāwaro, ko Te Tini-o-Te Panenehu, ko Koaupari, ko Te Wīwini.

Pangatoru, Motumotuahi, Te Rangiuamutu, Te Wakaringaringa, Te Kōhatuwhenua

E ai ki ngā kōrero tuku iho a ngā iwi o Ngāti Ruanui me Ngā Rauru, e rima atu ngā waka me ō rātou rangatira; arā ko:

  • Rākeiwānangaora nō runga i a Pangatoru
  • Puatautahi nō runga i a Motumotuahi
  • Tamatearokai nō runga i a Te Rangiuamutu (ko Tairea anō tētahi o ōna ingoa)
  • Māwakeroa nō runga i a Te Wakaringaringa
  • Taikehu nō runga i a Te Kōhatuwhenua.
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā waka tere moana - Ngā waka o Te Tai Hauāuru me te tonga o Te Ika-a-Māui', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-waka-tere-moana/page-7 (accessed 19 March 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 8 Feb 2005