Kōrero: Ngā waewae tapu

Whārangi 6. Te Tai Hauāuru o Te Ika-a-Māui

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Turi

Ka ū te waka o Aotea ki te koko iti o Hawaiki-iti, kei te whanga o Aotea i Te Tai Hauāuru. I reira ka heke, ka hīkoi a Turi me tōna iwi ki te tonga mā te takutai i Taranaki. I te ekenga i te puke i Aotea, ka kite, ka tapaa e Turi te whanga nui o Kāwhia, ko Te awhinga o Turi. Ka tapaa e ia te whanga i tua atu ko Marokopa, i te takokitanga o tana waewae i te kakenga i tētahi hiwi poupou. Whāia, ka tapaa e ia ngā awa o Moekau (te wāhi i whakanā a Turi), o Urenui, o Waitara, o Mangatī (mō te rahi o te tī). Ko te awa whakamutunga ka tapaina e ia ko Te Pāteanui-a-Turi (mō tōna korowai rahi).

Ko Tūranga-i-mua, ko Pōtiki-roa, ko Tāneroroa ngā tamariki a Turi. Nōhia ai e rātou ngā rohe i ngā tahataha o te awa o Pātea, kia hua ai ngā iwi o Ngāti Ruanui, o Ngā Ruahine, o Ngā Rauru.

Haunui

He tipuna a Haunui nō ngā iwi o Aotea me Kurahaupō. I pūremutia ia e tana wahine a Wairaka. Ka rere te wahine me te nanakia rā, ko Haunui kei te aru i ō rāua tapuwae. I tana haerenga, ka tapaina e Haunui ētahi awa i te pito tonga o te uru: ko Whanganui (mō te rahi me te hōrapa o taua awa); ko Whangaehu (mō te waikohu ka rere i te maunga o Ruapehu), ko Rangitīkei (ka taea te hīkoi inā pāpaku), ko Manawatū (i oho te manawa o Haunui nā te kaha o te ia me te hōhonu o te wai); ko Ōhau (tapaa mōna anō); ko Waikanae (mō te nui o te kanae).

Tae rawa atu ki Pukerua, ka mau te tokorua rā, ka hurihia e Haunui hei toka tū ki te moana. Kātahi ka kake a Haunui i te ikawhenua o Tararua, tapaina ai e ia ko Te Pae-a-Whaitiri. Ka tū ia ki te tihi, ka kite a Haunui i tētahi roto e mira mai rā, ka tapaa ko Te Wairarapa. Nō konei ka eke ia i te unahiroa, ka hoki ki tōna kāinga i te raki.

Matanginui

He tipuna a Matanginui o ngā iwi o te Rangitīkei. I toro ia i ngā whenua i waenganui i a Te Wairarapa me Taihape. Ko te take o tana hōpara haere, he whai i tētahi pōkai manu. Ka whai haere a Matanginui i te pōkai manu rā ki te raki, atu i te awa o Ruamāhanga i Te Wairarapa, whai haere i te taha rāwhiti o te pae maunga o Tararua kia tae ki Pāhiatua. I reira ka whakawhiti i te pae maunga mā te ara kīia ai i ēnei rā ko te ara o Pāhiatua, kia tae ki Aokautere (tata ki te whare wānanga o Pūrehuroa – Massey University i ēnei rā). Kātahi ka huri tana haere ki Tāhuna-a-rua (tata ki Te Papa-i-ōia). Ka hāngai tana ara ki Te Aorangi, ki Pūrākau, tae atu ki te ngahere o Te Rākauhou. Ka whai haere tonu a Matanginui i te kāhui manu rā i te taha mauī o te awa o Rangitīkei. Ka moea te pō ki Te Whakamoetakapū (te arawhiti rerewē o Kākāriki i ēnei rā). Ka poua tana rākau ki Tokorangi, he puke kei te tonga o te kōmititanga o te kōawa o Waituna ki te awa o Rangitīkei. Ka rukuhia tētahi āpiti, ka rongo a Matanginui i ngā manu rā i runga i tētahi hiwi nana i tapa ko Parorotangi. Waihoki, ka whakatangi e Matanginui tana pūtōrino i tētahi hiwi nāna i tapa ko Pūtōrino (kei waenganui i a Hunterville me te awa o Rangitīkei.

Taea rawa te tihi o Rangitoea (tonga-mā-rāwhiti o Taihape), kua pau te hau o Matanginui. Heoi, kua pau hoki ngā hau o ngā manu rā, kīhai e taea te whitirere. Ka hopukina, ka patua aua manu e Matanginui me āna tamariki. Whaia, ka nōhia te whenua e te whānau rā, ka moemoe ki roto o Ngāti Apa me Ngāti Hauiti.

Ka hipa te wā roa, ka hoki a Matanginui ki Te Wairarapa kia kite i ōna uri. Ka whakawhiti ia i te pae maunga o Ruahine i te tihi o Hikurangi, ka whai i ngā tarahanga o Rangi, o Waipawa. Ka tae ki te pārae o Waipawa i te rāwhiti, ka tapaa e ia te pae maunga o Whakaara (Whakarara i ēnei rā). I konei ka huri ia ki te tonga, ka hoki ki Te Wairarapa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rāwiri Taonui, 'Ngā waewae tapu - Te Tai Hauāuru o Te Ika-a-Māui', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-waewae-tapu/page-6 (accessed 17 April 2024)

He kōrero nā Rāwiri Taonui, i tāngia i te 24 Sep 2007