Rākaihautū rāua ko Rokohouia
E ai ki ngā kōrero o te iwi o Waitaha, ko Rākaihautū te tipuna, ko Uruao te waka, ko Whakatū te tauranga. Nā Rākaihautū ngā roto o te puku o Te Wai Pounamu i keri me tana kō nui whakaharahara. Nāwai ā, ka tau, ka noho a Rākaihautū ki Hakaroa. Ka huri tana kō hei maunga, ko Tuhiraki tērā, he maunga whakahī ki Hakaroa.
Ka taiāwhio a Rākaihautū rāua ko tana tama a Rokohouia i Te Wai Pounamu, he taunaha whenua te kaupapa. E pātata ana ki Kaikōura ngā pari kīia ai, ko Kā Whatakai-a-Rokohouia, nā te mea i kohia e Rokohouia he hua karoro ki reira. Ka hopu e rāua ki tētahi awa te momo tuna kīia ai he hao, tapaina tonutia atu taua awa, ko Waihao. Tapaina ai ngā roto kei te tonga ko Kā Puna-karikari-a-Rākaihautū.
Ngāhue me te tauhokohoko pounamu
He tipuna a Ngāhue nō ngā iwi o Te Arawa. Ko te kōrero i a Te Arawa, i ū mai a Ngāhue ki Tūhua i Te Moana-a-Toitehuatahi. Whāia, ka hōpara a Ngāhue i ngā rohe i te puku o Te Wai Pounamu. Ka kite ia i te pounamu ki te awa o Arahura. Ka auaha he toki i ēnei pounamu. Nā ēnei toki a Te Arawa rāua ko Tainui i tārai. Nā āna mahi nui whakaharahara, ko tētahi anō ingoa mō te pounamu, ko Te Ika-o-Ngāhue.
He wāhi nui te motu o Tūhua mō te matā. Ko te whakapae, ko te mahinga nui a Ngāhue, he tauhokohoko pounamu mai Te Wai Pounamu me te matā mai Te Ika-a-Māui.
Poutini rāua ko Tamaāhua
Ka tohu ngā kōrero tuku iho mō Poutini me Tamaāhua ki ngā wāhi kei reira te pounamu. He taniwha a Poutini, ā, koia te kaitiaki o Ngāhue i te takutai. Ka taka ki tētahi rangi, i te whakanā a Poutini i te motu o Tūhua, ka kite i a Waitaiki e kaukau ana. Nā te nui o tana mīharo, ka kāhakina e Poutini te wahine pūrotu rā, ka rere ki uta, ki te tuawhenua. Ka matika a Tamaāhua, te tāne a Waitaiki, ki te whai.
Ka whai haere a Tamaāhua i te ara o Poutini i Te Ika-a-Māui, ā, tae rawa atu ki Te Tai Poutini. Kei tēnā wāhi he momo kōhatu, kei tēnā wāhi he momo kōhatu, pērā i a:
- Tahanga i Moehau (he ōnewa hei auaha toki)
- Whangamatā kei Taupō (he tūhua)
- Rangitoto (D’Urville Island) (rangitoto hei hanga toki)
- Whangamoa kei Whakatū, Te Onetahua (rangitoto)
- Pāhua kei te Tai Poutini (matā)
- Takiwai kei Piopiotahi (tangiwai)
- Awa o Arahura (pounamu hei auaha toki).
I te mautanga o Poutini ki te awa o Arahura, ka makaia e ia a Waitaiki ki te wai, ka huri hei pounamu. Kātahi ka rere a Poutini kia puta ki te moana. Tae rawa ki tēnei rā, kei reira a Poutini hei kaitiaki o te pounamu. Tērā ētahi puke kei ngā tahatika o te awa o Arahura, i tapaina ko Tamaāhua rāua ko Tūhua.
Ka tautoko ngā taunakitanga a ngā tohunga mātai whaipara tangata i ngā kōrero tuku iho mō ngā ara tauhokohoko pounamu. Me kī, he kupu whakarite ngā kōrero e pā ana ki a Poutini rāua ko Tamaāhua mō te tauhokohoko i te matā me te ōnewa o Te Ika-a-Māui mō te pounamu o Te Wai Pounamu. Tērā pea ka hāngai te kōrero mō te pakanga i waenganui i te tangata me te taniwha ki ngā taukumekume i waenganui i ngā pokapū tauhokohoko kōhatu.
Ngā ara pounamu
I mua noa atu i te taenga o te Pākehā ki Aotearoa, kua takahia ngā rohe o Te Wai Pounamu e te tapuwae Māori. Kua oti noa atu te whakatakoto ara hei kawe pounamu atu i Te Tai Poutini ki Waitaha i te rāwhiti hei tauhokohoko ki ngā iwi o Te Ika-a-Māui. Ko ētahi o ngā wāhi ka haere ngā ara pounamu, ko te tāone o Heaphy i ēnei rā, ko Wangapeka, ko ngā awa o Kawatiri, o Māwhera, o Īnangahua, o Maruia, tae atu ki ngā ara kūiti o Noti Taramakau, o Ōtira me Waimakariri, o Amuri, o Hope, o Tiori-pātea. Tērā hoki ngā ara kei te takiwā o Whakatipu.
E rua ngā ara kūiti uaua rawa atu, a Noti Raureka me Ō-Tū-te-kawa. I hurahia a Noti Raureka e tētahi wahine o Ngāti Wairangi, ko Raureka te ingoa. Nā te mōiriiri rā nā Tū-te-kawa te ara pounamu o Ō-Tū-te-kawa i tūhura.