Kei te whakahouhia e mātou te whārangi reo Māori nei
Te Pakanga ki Te Tairāwhiti
Nō te takiwā o Tūranga me te iwi o Rongowhakaata Te Kooti Arikirangi Te Tūruki. I te tīmatanga e whawhai ana ia mō te kāwanatanga i Waerenga-a-hika. Engari ka tupu te whakapae nāna i āwhina te hoariri, ā, ka mauheretia ki Wharekauri. I reira ka waihangatia e ia he hāhi hou, ko te Ringatū, anā, i te 4 o Hurae i te tau 1868 ka kāwhakina e ia te kaipuke Rifleman ka puta atu i te mauheretanga. I hoki atu ia ki Turanga me ngā kaitautoko 298 i te 10 o Hūrae. Hei whakatumeke tēnei i ngā mana whakahaere, ā, ka ngana rātou ki te mauhere anō i a ia.
Te Whakapaenga o Ngātapa
Ka rere atu a Te Kooti ki uta, arā ki Ngātapa, me te haupatu haere i ngā pirihimana i te haerenga. Ko Ngātapa he pā tūwatawata noho ki runga i te tihi o tētahi puke, he pā e kore e taea te pāhoro ina tirohia tōna āhua. E hia marama te iwi a Te Kooti e mahi ana ki te hanga i ngā ārai i ngā tahataha o te puke. E 600 mita te tawhiti atu i te ine moana ngā tahataha o te puke. Heoi anō, nā te kore wai o te pā, i noho tuwhera ai ki te hoariri. I te 5 o Tīhema 1868 i whakaekea te pā e ngā hōia mau pū pirihimana me ngā kaitautoko mai i a Ngāti Porou ki Te Wairoa i arahina e Rāpata Wahawaha rāua ko Hōtene Porourangi, ana kāre i taea te whakawete i a Te Kooti. I tuaruatia te whakaeke o Ngātapa e ngā pirihimana mau pū me ā rātau kaitautoko nō Te Arawa me Ngāti Porou i te 1 o Hānuere 1869.
E whai tonu ana
Whai muri i tētahi whakapaenga e toru rā te roa, i te ata hāpara i te 5 o Hānuere, i te wā ka āhei te hunahuna haere i roto i te pouritanga, ka heke atu a Te Kooti me tōna iwi, i nā rarotia ngā taha tūpou i muri o Ngātapa, nā te taura i whiria ki ngā aka i topea mai i ngā rākau tū pātata ki a rātau, kātahi rātau ka rere atu. Kāre i roa i muri mai ka kitea te putanga e Ngāti Porou rāua ko Te Arawa, ka whai atu rātau, ana 120 ngā kairere tino māuiui i mauheretia. Ko te katoa i patua.
Te Urewera
Ka oma atu a Te Kooti ki roto o Te Urewera, ā, e whāia ana e ngā rōpū Māori me ngā pirihimana mau pū. I ngā marama o Māehe me Āperira i te tau 1869 ka whakaekea e ia a Whakatāne me Mōhaka. He maha ngā mate, otirā ko te pakanga ki Mōhaka i te 10 o Āperira te mea i maha rawa ngā matenga. E 60 o taua hapori i mate, he Māori te nuinga. Ka whai haere tonu ngā haupatu poto i a Te Kooti, pērā i Ōpepe i te 7 o Hune, e iwa ngā pirihimana i whakamatea i reira.
Te Pōrere
Ko te nohonga whakamutunga a Te Kooti ki tētahi pā ārai hoariri, ko Te Pōrere, kei te taitapa o te ngahere i te taha raki ki te hauauru o Tongariro maunga, i te 3 o Oketopa 1869. Nā te anga atu o ngā pirihimana mau pū me ngā kaitautoko mai roto o Ngāti Porou, Ngāti Kahungunu me Whanganui ka rere atu a Te Kooti mai i tēnei pakanga engari toru tekau ma whitu ngā tāne i mate. Kāre i taea e ia te noho i roto i tētahi pā pērā te pakari i muri mai. Mai i tērā wā, he rere haere tonu te mahi, ki mua i ētahi kaiwhai mārohirohi pēnei i a Kāpene Gilbert Mair me tōna rahi o Te Arawa. Tata tonu ka mauhere i a ia i te whenua o Earthquake Flat, ki Rotorua i te tuawhitu o Pēpuere 1870. Ahakoa rā, i taea e Te Kooti te oma atu, waihoki anō i Maraetahi i te 23 o Māehe, ka puta a Te Kooti.
Te mutunga o ngā pakanga
I te marama o Hānuere i te tau 1871 ka hou ake tētahi tira nui ki roto o Te Urewera. Ko te nuinga o te 300 he tāne nō Ngāti Porou me tō rātou rangatira a Rāpata Wahawaha. Nā Te Rakiroa o Ngāti Kōhatu rātou i ārahi kia kitea te huarahi i whāia e Te Kooti, engari iti noa te taunaki tohu i a ia, ahakoa te whānui o ngā rapunga i whakahaeretia, i ētahi atu haerenga.
Heoi anō e mau kē ana a Te Kooti ki Te Hāpua i te tuatahi o Hepetema 1871, ā, i te mutunga ki Mangaone i te tuawhā o Pēpuere 1872. Ka oma atu anō, engari i taua wā, tokoiti noa iho ana pononga i te ora. Nō te 15 o Mei rā anō i te tau 1872, ka noho haumaru a Te Kooti ki Arowhenua kei te rohe pōtae o te Kīngitanga, arā, he nohanga e pātata atu ana ki te awa o Waikato i te taha hauāuru o Waotū. Mai i reira ka neke ia ki Te Kūiti, ki uta ra anō, ki reira noho haumaru mai ai i Tokangamutu, te pā kaha o te Kīngi, ā, ka whakamutua ngā pakanga.
