E ai ki ētahi iwi, ko Kupe te tangata tuatahi ki Aotearoa. Nā ngā pōreareatanga i a ia e hī ika ana i tōna kāinga ki Hawaiki, ka rere a ia ki Aotearoa. Ko te raruraru, ko te wheke mōkai a tana hoa tauwhāinga a Muturangi. Kātahi ka whakatika a Kupe ki te patu i te wheke rā. Ka whāia e Kupe te wheke rā, ā, tatū rawa ki Aotearoa. Nā rāua ko Ngake (ko Ngahue rānei) te wheke i whai ki Raukawakawa (Te Moana o Raukawa rānei), i reira patua rawatia ai. I haramai a Ngake mā runga i tētahi atu waka, ko Tāwhirirangi te ingoa.
Ngā taunahatanga a Kupe
He mea nui whakaharahara te taenga mai o Kupe ki Aotearoa, nā whai anō whakanuia ai e ngā iwi maha ā rātou tātai heke mai i a ia. E kī ana te kōrero, nā Kuamārōtini, te wahine a Kupe, a Aotearoa i whakaingoa i tōna kitenga tuatahitanga i Te Ika-a-Māui. He rite a Kupe ki a Māui i mua i a ia, arā, ko tana taenga mai te puaretanga mō te Māori ki tēnei whenua. Ko te nuinga o ana haerenga ki te tonga o Te Wairarapa, ki Te Moana-o-Raukawa, tae rawa atu ki Te Tai Tokerau. Heoi anō, ko ētahi kōrero e kī ana i heke rā anō a ia ki Arahura i Te Tai Poutini, ā, ka tae a ia ki Moehau. Ko Taputapuātea me Te Whitianganui-a-Kupe ētahi o ngā wāhi e whakamaumahara ana i te wā i noho a Kupe ki te rohe o Hauraki.
He kōrero mō Te Moana-o-Raukawa
Mō ngā pūrākau rongonui, ehara i te mea kotahi anake te whakaaturanga. Ka kōrero a Te Whetu o Te Āti Awa ki a Te Pēhi mō te haerenga whakatetonga a Kupe atu i Tāmaki-makau-rau ki Taranaki, tatū rawa ki Te Moana-o-Raukawa. Nō tana taenga ki reira, ka rere ana manu nō Hawaiki kia tirotiro i ngā rohe o Te Wai Pounamu. Ka mate tētahi o ana manu, a Te Kawau-a-Toru ki Te Aumiti, he roma wai kei waho ake o Rangitoto-ki-te-tonga (D’Urville Island):
Katahi ka whanake a Te Kawau-a-Toru … ka tukuna e ia tētahi o ōna parirau ki roto i te wai, ko tētahi kei runga ake i te wai, heoi kāore ia i tau … E hoa! Ka whati rā te parirau o taua manu … ka mate i konei te toa a Kupe. 1
Nā te whatinga o te parirau o taua manu ka huaki mai ko Te Aumiti (French Pass). He ara whakatere waka tēnei. Kei reira tonu te parirau kāore i whati, ka noho hei ārai mō ngā waka. Karangahia ai ēnei toka ko Te Kawau-a-Toru.
Te hokinga ki Hawaiki
Kei te raki o Te Ika-a-Māui anō ngā kōrero mō Kupe. Ka kōrero a Himiona Kāmira, kaumātua o Ngāpuhi, mō te hokinga o Kupe ki Hawaiki:
Ka tae te wā kia hoki a Kupe ki Hawaiki ... (Ka mahue) ko Tuputupu-whenua hei puna mō Hokianga. I te ata o tōna wehenga atu, ka kawea e ia tana tama (a Tumutumu-whenua) ki te puna .. Kātahi ka poroaki a Kupe ki tana tama ... ‘E noho rā, Te Puna o te Ao Mārama. Ka hoki ahau, e kore ahau e hokianga mai anō.’ Ka oti tana poroaki, ka whiua e ia tana tama ki roto i Te Puna o te Ao Mārama. Ka huri te tamaiti rā hei taniwha. Nō konei takea mai ai te ingoa o Hokianga. 2
Ngā wāhi i taunahatia e Kupe
He maha ngā wāhi i tapaina e Kupe, ko Arapāoa tērā, ko Mana tērā, ko ngā moutere o Te Whanganui-a-tara, ko Matiu rāua ko Mākaro ērā, tae atu ki a Kohukohu, a Pouahi, a Maungataniwha me Hokianga ki Te Tai Tokerau. Ka puritia aua ingoa e ngā iwi Māori o aua rohe. Kua ngaro te maha noa atu o ngā taunahatanga o ētahi atu tipuna i haere mai ki Aotearoa, heoi, kei te mau tonu ngā taunahatanga a Kupe.
