Kōrero: Te Waonui a Tāne

Whārangi 3. Ngā tohu i ngā rākau me ngā tipu

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

E ai ki te Māori, he maha ngā tohu i ngā tipu, i ngā manu, i ngā kararehe. Ka titiro te Māori ki te rerekē o te āhua o tēnā rākau, o tēnā rākau - te teitei, te nui, te hōrapa - ka tīkina hei tauira mō ngā whanonga a te tangata. Ka tapaina e te Māori āna tamariki ki ngā rākau, ngā tipu, ngā manu. Whāia, ka tīkina he tauira i te ngahere hei whakaata i te whanonga o tēnā tangata, o tēnā tangata.

Te mana motuhake me te aroha

Ka tīkina te tī kouka hei tauira mō te mana motuhake (he rākau tū hāhā, whai anō tērā ingoa, tī-tahi).

Ka hāngai pū te raukawa ki te whai aroha a te tāne me te wahine. Tērā a Māhinaarangi, te tapairu o Te Tai Rāwhiti, i pani te hinu raukawa ki tōna kiri i āna tūtakitanga ki a Tūrongo. Ka tapaina tā rāua tamaiti ko Raukawa, hei maharatanga mō te hinu rā. Ka noho a Raukawa hei tipuna taketake o Ngāti Raukawa.

Whānau

He kupu whakarite te pā harakeke mō te whānau. Ko te rito i waenganui pū i te harakeke, koia tērā ko te tamaiti, ko ngā rau kei waho, ko ngā pakeke.

Māheuheu

He tohu te māheuheu ki te wāhi kua mahue, kua whakarerea. Hei ētahi wā ka tipuria te māheuheu hei huna i ngā wāhi tapu kei raweketia.

Kaha

He taikākā tēnei rākau te maire, he tohu mō te kaha. Tērā te pātai ko hea te matū o te kōrero.

Kei whea te maire o ngā kōrero?

Aroha

He oriori tēnei nā te whāea ki tana tamaiti.

Taku hei piripiri
Taku hei mokimoki
Taku hei tāwhiri
Taku kati taramea 1

Nā te kakara, ka whakahuatia ngā tipu nei. Ka whakamaua ngā rau me ngā kāpia o ngā tipu pērā i te tāwhiri ki te kakī o te tangata.

Te whaikōrero

Ka tū ana te tangata ki te whaikōrero, ka whakahua ia i ngā rākau me ngā tipu hei kupu whakarite, hei kupu whakaputa whakaaro. I te rau tau atu i 1800, nā te kūare ki ngā kupu whakarite me ngā ariā, kāore te hunga Pākehā (me ētahi Māori) i mārama ki ngā kupu o ngā whaikōrero.

He tongi nā Tāwhiao

He tongi tēnei nā te kīngi Māori tuarua, nā Tāwhiao. Ka whakahuataia te maha o ngā tipu:

Māku anō e hanga tōku whare
Ko tōna tāhuhu, he hīnau.
Ōna pou he māhoe, he patatē
Me whakatupu ki te hua o te rengarenga
Me whakapakari ki te hua o te kawariki.

2

E ai ki tētahi whakamārama, mā te ringa o te Māori anake tōna anō oranga e whakapakari.

Kupu tāpiri
  1. W.  Colenso, Vestiges: reminiscences: memorabilia of works, deeds, and sayings of the ancient Maoris.'Transactions of the New Zealand Institute 24 (1891): 459 › Back
  2. J. McLeod Henderson. Ratana: The origins and the story of the movement. Te Whanganui-a-Tara: Te Rōpū Poronihiana, 1963, wh. 57. › Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Te Ahukaramū Charles Royal, 'Te Waonui a Tāne - Ngā tohu i ngā rākau me ngā tipu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-waonui-a-tane/page-3 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Te Ahukaramū Charles Royal, i tāngia i te 24 Sep 2007