Kōrero: Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi

Whārangi 3. Ngā panonitanga mai i te tau 1988 me te

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Ture Tiriti o Waitangi (Hinonga Kāwanatanga)

Hei urupare i te Ture Hinonga Kāwanatanga 1986, ka whakawhānuihia ngā mana me ngā rauemi a te taraipiunara. Ka toko ake i taua ture te huatau tērā ka kore e whai mana te whakatau a te taraipiunara ki ngā whenua ka hokona e te kāwanatanga. Nā whai anō i te tau 1987 ka kawe te Kaunihera Māori i te kēhi ki te Kōti Pīra. Ko te whakatau a te Kōti Pīra me aro e te kāwanatanga ngā mātāpono o te Tiriti hei ōna whiriwhiringa hinonga kāwanatanga.

Ko te hua ko te Ture Tiriti o Waitangi (Hinonga Kāwanatanga) 1988. Nō raro i tēnei ture ka āhei te taraipiunara te tuku tūtohu ki te kāwanatanga kia whitikina ngā rawa hinonga kāwanatanga ka taka ki roto ki tētahi whakataunga kerēme ā-iwi. Otirā ka whakawhānuihia ngā mema o te taraipiunara ki te 17 tae atu ki ngā mahi whakahaere. Ko tēnei te wā ka tino mōhiotia ai te taraipiunara ki Aotearoa.

Ngā tao kupu​ ki te taraipiunara

Nā te rongonuitanga o te taraipiunara ka tīmata ngā mahi tātā mōna. Ko tā ētahi me waiho ngā nawe o mua ki reira nehua ai. Ko tā ētahi anō me wareware ngā tino raru o mua a te Māori. Ka mutu ka kī te kaiārahi āpitihana a Robert Muldoon me whakakore te taraipiunara. He mea tuarua e tana māngai Māori e Winitana Peters, me tana whakaōhiti ka tutū te puehu i waenga i te marea mō te iho nei. I te pito o te tekau tau 1980 ko Kaiwhakawā Eddie Durie te heamana o te taraipiunara. Nā te huhua tangata ka waea i tōna me te kanga i a ia, ka hunaia e ia tōna nama waea. 

Kōpaki pūtea

Ko te mahara a te hunga tātā ko te nui o te utu o ngā whakataunga tiriti. Ka mahara ētahi kei whati ngā ohaoha o te motu. Ko 1994 te tau ka whakaputa te kāwanatanga i te ‘kōpaki pūtea’. Kei te matū o tēnei kaupapa ka whakakorehia te whitikinga o ngā rawa hinonga kāwanatangā mā roto i ngā whakataunga ā-iwi, ā, kei te wāriu o te 1 piriona noa iho tōna hōmai ki te iwi Māori tōpū. Nā ngā iwi o te motu te whakahē i te kōpaki pūtea i te kore aro ki ngā tūkinotanga i whakawhiua. Ka hinga te kōpaki pūtea, ā, ka whakarerea ki te taha.

Te heipū o ngā kokoraho

Nō te tau 1993 inā te mātinitini o ngā kērēme e tāria ana te whakarongo. Ka whakaae anō ōna kaitaunaki kei te mahue mai te taraipiunara ki muri. Hei whakautu ki tēnei raru ka hautū te taraipiunara i te tūmahi o Rangahaua Whānui; hei whakatere i ngā mahi rangahau. Ko te ia o tēnei kaupapa he raupapa pūrongo whānui e pā ana ki ngā nawe tiriti o ia rohe. Kīhai i tutuki tāna i manako ai, ā, ka taumaha tonu ngā mahi a te taraipiunara. I te tau 1995 ka makere mai te kaiwhakahaere tuatahi a Buddy Mikaere i tōna tūnga, me tāna amuamu kāre he paku aha mōna me tana uepū.

Ngā pūnaha kēhi

I te tau 1996 ko te whakarewanga o te pūnaha hōu mō ngā rongo kerēme. Ka mutu ko te whakatōpūtanga tērā o ngā kōrero o tēnā rohe o tēnā rohe, ki te puka kēhi. I muri ka whakarongo te taraipiunara i ngā kerēme tōpū, me te whakahau i ōna kitenga ki tētahi pūrongo whānui. Ko te rohe o Mōhaka ki Ahuriri te tuatahi o ēnei rohe kia tirohia e te taraipiunara.

Maranga ake

Nōna e mahi rōia ana i ngā tau o 1980 ko Joe Williams te kaiwaiata me te kaipurei rakuraku o te pēne ‘reggae’ o Aotearoa. I te tau 1985 ka puta te waiata rongonui o te pēne a ‘Maranga ake ai’. Otirā e karanga ana ki te rangatahi kia tū tangata i roto i te ao. I a ia tonu e hautū ana i te taraipiunara ka whakatangitangi tonu ia i tana kitā mō te pēne. Nāwai atu ka tū ia hei kaiwhakawā mō te Kōti Teitei.

Kanohi ki te kanohi

Kia koke whakamua ai ngā kerēme ka whakatū te kāwanatanga i te rōpū whai kaupapa i roto i te Manatū Ture hei whakatewhatewha i ngā take whakataunga tiriti. Ā, i te tau 1995 ka mōhiotia tēnei rōpū ko te Tari Whiriwhiri i ngā Take e pā ana ki te Tiriti o Waitangi (OTS). Ka mutu kei tēnei rōpū te mana ki te whiriwhiri whakataunga me te kore whai i tētahi pūrongo a te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. He huarahi tōtika ake tēnei ki te Karauna.

‘He ara hou’

I tōna huritau rua tekau mā rima i te tau 2000 ka whakaputa te heamana hou a Kaiwhakawā Joe Williams (Ngāti Pūkenga, Te Arawa) i te ‘Ara Hou’ hei whakapoto anō i te wā e tāria ai tētahi rongo kerēme. Mā te whiriwhiri i ngā take whakaae i mua i ngā rongo kōrero ka āhei te arotahi o ngā take kāore i te whakaaetia e ngā taha e rua. E ai ki a Kaiwhakawā Williams ko te kaupapa matua o te taraipiunara ‘kia whakatau te Karauna me te iwi’.1 I Tūranga te rongo kōrero Ara Hou tuatahi. Nō te tau 2004 ka puta te pūrongo.

Kupu tāpiri
  1. I takoto ki Janine Hayward, ed., The Waitangi Tribunal: Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Te Whanganui-a-Tara: Bridget Williams Books, 2004, wh. 13. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Mark Derby, 'Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi - Ngā panonitanga mai i te tau 1988 me te ', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/te-ropu-whakamana-i-te-tiriti-o-waitangi/page-3 (accessed 27 April 2024)

He kōrero nā Mark Derby, i tāngia i te 20 Jun 2012