Ngā taputapu
Mai anō ka hanga taputapu te Māori i te pounamu. I auahatia te toki hei tārai waka, hei tope rākau, hei hanga whare. E ai ki te kōrero, whai muri i tā rāua tūhura i a Aotearoa, ka hoki a Kupe rāua ko Ngahue ki Hawaiki me ētahi toka pounamu. Koianei ia ngā toka i orohia mai ai ngā toki auaha i te maha o ngā waka kawe i ngā tūpuna ki Aotearoa.
He maha ngā tūmomo whao whakairo. Ko ngā ripi me ngā kota ngā taputapu pounamu tahito rawa a te Māori. Arā anō ngā taputapu me ngā taonga ka mahia i te pounamu – hei matau, pākuru, hōrete, tara o te tao huata, aha atu.
Ngā taonga whakarākai
Arā te maha o ngā taonga whakarākai ka hangaa i te pounamu; ngā momo whakakai pērā i te kuru (he roa, he tōtika), te kapeu (ngā mea roa he piko a raro), tae atu ki te koropepe (he kōpiko te hanga pērā i te tuna). Arā anō ngā hei pounamu pērā i te pekapeka me te matau. He pounamu ētahi o ngā pōria kākā, ā, he wā ka whakamaua hei taonga ki te kakī o te tangata.
Hei tiki
Ko te hei tiki te taonga pounamu rongonui rawa a te Māori. Tērā tētahi kōrero e kī ana, ko Tiki te tangata tuatahi ki te ao, ko te heitiki tōna ritenga. Hāunga tērā, kua puta ngā whakahē a ētahi mō tēnei kōrero, i te mea he wahine, he aha kē rānei te heitiki; ehara i te tāne.
He rite te āhua o te tiki ki tētahi tangata anuanu kei te raka ōna waewae, kei te tītaha tōna māhunga. I te nuinga o te wā, ko te wahine anake ka mau. Tērā te kōrero mō te wāhine pukupā, ki te whakamau i te heitiki kāore e kore, ka hapū.